PER ITAKA BRENDA MEJE

ITAKA BRENDA MEJE

Nga Thanas Boçi

Libri më i ri i shkrimtarit  Pirro Loli “Itaka brenda meje” është një nga krijimet më të arrira të tij në inventarin letrar që ai ka krijuar. Ky libër përkon edhe me 60-vjetorin e tij, si një kurorë  dafinash që i qendron mbi krye. Si eseist dhe analist, si shkrimtar dhe poet, si estet dhe filozof, gjithë kujtimet  dhe përsjatet për vendlindjen, Zagorien, me një stil të veçantë i ka ravijizuar në këtë vepër, që unë do ta quaja roman për veten, pse jo edhe për të tjerët. Them se është roman se në të ka ngjarje e situata, personazhe e karaktere, subjekte narative e meditime, kontradita zhvillimi e detaje të përzgjedhura, gjë që për këtë të fundit dua të sqaroj se shkrimtari Pirro Loli, jo vetëm që di t’i përzgjedhë ato më interesantet edhe më me intensitet, më tipiket edhe më të qensishmet që bartin në vetvete një impuls të tillë, që sa herë ndeshej me to, ndjen një kënaqësi të veçantë që të emocionojnë. Shkrimatari nuk i përdor ashtu bruto, por pasi i përpunon hollë e hollë, si kur të jenë prej një meteriali plasteline, u  jep formë e i vendos aty ku duhet, gjithmonë në funksion të idesë e mesazhit që do të transmetojë, por edhe brendisë që do të zbërthejë. Njëkohësisht, duke qenë edhe shkrimtar edhe poet, proza e tij merr nota të fuqishme poetike, dhe, duke futur dhe shkrirë edhe poezi në mënyrë sa më organike, krijohet një harmoni që s’dihet ku ndahen këto  gjini, që për mendimin tim është një nga parimet estetike që përdor autori. Këtë risi (poetikën) e kam parë në gjithë prozën e tij  , duke ndjekur të njëjtën kahje që jep edhe esteti i madh francez Zhurden,  kur thekson se midis poezisë e prozës ka shumë elemente të përbashkëta që i përafrojnë këto gjini. Kjo është një veçori e letërsisë së sotme konteporane moderne që po zhvillohet në botë, të cilën Pirrua e njeh më së miri. Pirro Loli, sa është shkrimtar është dhe poet, por prozën e ka më përzemër(Prozën e kam grua, ndërsa poezinë e kam dashnore!- thotë Pirrua).Unë them se është në të njëjtat lartësi që e kam parë jo vetëm në prozat e tij, por edhe në dy ciklet me poezi që botoi së fundi. Në to spikat mendimi i lirë, filozofia e detajit të përzgjedhur  brenda qënies e brenda vetes, poezi brilante me vargje të çliruara e me metafora tepër emocionale e të bukura. Ndërsa si eseist ai ka guximin (Dhe i lumntë për këtë!) që u mor me dy figura të mëdha në epoka krejt të largëta: Sofokliun dhe Kazanzaqin, dy kollosë që në veprat e tyre kanë parashtruar mesazhe e që u vazhdojnë t’u qendrojnë kohërave.  Ndersa si analist e ka treguar veten tek “Saga e Kosovës” me bashkëautorsi,  ku , duke marrë faktin konkret, i ka bërë autopsinë dhe analizën  dhe ka dhënë zhvillimin përspektiv të mëtejshëm.
Por ajo që mua më ka bërë për vete është “Itaka brenda meje”. Të gjithë kemi Itakë e të gjithë kërkojmë ta kemi pranë, sepse atje na ka rënë koka, se u ngopëm me ajrin e tij e mushkëritë na u zmadhuan, atje mësuam të flasim e atje u burrëruam, atje qamë e qeshëm, atje edhe kenduam, ndersa sot, shumë nga ne, jemi larg saj, jo nga dëshira, por nga nevoja. Ndaj shkrimtari e fillon me një metaforë të fuqishme, që është brenda tij: “Atje të lartësohet shpirti e dukesh se je pjesë e qiellit.Dhe përrenjtë dhe honet të hanë. E kokën thyen era...”  E tillë është Zagoria, vend malor, por edhe Shqipëria plot me Zagori të tilla është e përbërë. Në këto vende lindën njerëzit punëtorë e të mënçur, ata që u ngjitën në qiell, por që edhe e zbritën atë poshtë. Ndaj kujtimet e përsjatet e fëminisë për ata janë margaritarë në jetën e çdo njeriu, se ajo është mosha që njeh vetëm drejtësi, sinqertitet, dashuri të pastër për çdo gjë, edhe për sendet pafrymë, edhe për lulet e zogjtë  e qiellit, edhe,edhe ... “ Kujtoj një thëllëzë që kapa me duart e mia në fole tek ngrohte 11 vezë pas një tufe bari në shkembin e kuq. I mbusha xhepat me vezë, e mbajta thëllëzën në dorë si trimërinë më të madhe, i bëra kafaz me tela dhe e vara majë manit. Endërroja që ajo të më nxirrte thëllëza të vogla e oborri im e lagjia ime do të mbushej me kengë e cicërrima. Por thëllëza ishte shumë e brengosur, as hante, as pinte e vezët nuk i ngrohu. “Lëshoje,- më tha nëna-, ajo është mësuar në mal...” E lëshova, e kur fluturoi, më la një klithmë të trishtuar që e kam akoma në vesh...”  Pirrua ishte i vogël e s’kuptonte  që thëllëza donte lirinë e jo kafazin. Liria është gjëja më shenjtë në jetën e njeriut. Por ne patëm kafazin e jo lirinë...
Gjithë romani përbëhet nga pjesë që herë shfaqen si ese e analiza, herë si tregime e novela, por që naracioni rrjedh së brendëshmi, shumë natyrshëm e në mënyrë poetike. Nga mungesa e lirisë, nga nevoja për të,  kanë ndodhur edhe braktisjet e mëdha. Shqiptarët janë endur dhe enden nëpër botë , por me një jetë më të mirë nga ajo që kanë bërë. Autori, si intelektual i ndershëm, e shqetëson një fakt: Në historinë e Shqipërisë kanë ndodhë brakrisje e ikje të mëdha, e jo kthime po të mëdha, ka patur edhe arritje, edhe dështime,edhe njëri-tjetrin e kemi parë herë si vëllezër të një gjaku, e herë si armiq, ndaj ai kërkon që rishikimi i historisë të bëhet jashtë pasioneve e emocioneve të ideologjizuara, por me një konseguencë shkencore e tepër realiste. “ Kjo histori,- thotë autori, -thërret në skenë historianët dhe profesionistët e vërtetë për të ndryshuar e zbardhur të vërtetat...”, sigursht jo duke i parë gjërat bardhë e zi, por ylberi ka shumë ngjyra; pastaj sot nuk ka frikë nga asgjë, demokracia u ka hapur portat të gjithëve e u ka dhënë të drejtën ta thonë fjalën lirshëm. “Demokracia,- thotë Çorçilli,-sa të dalë një tjetër sistem shoqëror, është më i miri...” Dhe këtë mesazh Pirrua e ka zbatuar vetë i pari në këtë libër të bukur, ndaj thotë: “Unë jam kundër erotizmit heroik e historik, jo vetëm se më duken jo realistë e aspak pragmatistë për njeriun e sotshëm, por në gojën e disa që pretendojnë se janë të të vërtetave, më tingëllojnë edhe pseudopatriotike...” Një rol të rëndësishëm duhet të luajë këtu inteligjenca shqiptare, po ajo sot është në krizë e veçanërisht ajo në emigracion, e shpërndarë anembanë botës, duke bërë punë nga më të ndryshmet e duke i vjedhur kohë vetes që të ruajë sadopak intelektin e saj.
Itaka nuk mund të kuptohet pa legjendat, historitë dhe realitetet. Ato janë gurë themeli që qendrojnë e ngrenë mbi të atë që quhet vendlinda dhe atdhe. E bashkë me to i lagin buzët në krojet, gurrat e burimet që u kanë dhenë gjelbërimin pyjeve të mrekullueshme, e veçanërisht mbi të gjitha njerëzve të thjeshtë e punëtorë që përbëjnë në vetvete monumentet e punës. Pra bukurinë më tepër ia japin njerëzit, që përbëjnë gjallërinë, pa të cilët Itaka do të ishte një gjë e ngrirë. Por më shumë mund të themi për gratë, që janë punëtore e nëna të mira “... të pastra e nikoqire, të pagjuma, e të gatshme në sakrifica, deri në sakrilegj...” por jo vetëm ato, por edhe burrat që duart i kanë plot kallo e damarët hera-herës u mblidhen si gunga-gunga. Vërtet këta njerëz kanë mbajtur vendin, por lartësimin ia kanë dhenë njerëzit e mençur, inteligjenca, njerëzit e gojës e të penës, indet e buta, që nuk i kanë munguar Zagories së shkrimtarit, por edhe gjithë Shqipërisë se “intelekti është medalioni më i ndritshëm i zagoritëve”, prandaj ka ardhur koha, sugjeron shkrimatari që “ intelekti i vërtetë nuk duhet t’u shmanget të vërtetave, e, nëse është i tillë,... s’duhet të trembet nga rrëfimi, pendesa e përgjegjësitë që ka pasur e ka...” . Kjo është një domosdoshmëri historike për kohen që po kalojmë. Autori me të drejtë pranon që në ndërgjegjen e psikologjinë  kombëtare ( kjo duhet pranuar nga të gjithë), krahas shumë anëve të mira që ishin pronë e popullit tonë, shpesh forca e mentalitetit i ka mposhtur njerëzit deri në mohimin e kërkesave esenciale të jetës, por sot shfaqet dhe ana tjetër e medaljes: liria po çon edhe në një llumë etikomoral të pazakontë.
Gjithë jetën zagoritin, por edhe shqiptarin, e ka mbajtur gjallë kenga, ajo ka qenë jo vetëm pjesë e saj, e jetës, por ka bartur kurdoherë breda dashurinë për të. Ajo ka qenë historia, por edhe simboli i bukurisë njerëzore. Atje janë parë ngjarjet, tablotë, luftërat, gëzimet, zhvillinet, arritjet, por edhe humbjet.Ato janë këndur në ritualet e dasmës, o në për rrepet ku mblidheshin meçiliset e fshatrave. Motimi i kengës dhe motivi i rrapit janë parë nga autori si simbioza të njëri-tjetrit. Sepse nën rrepet degëgjerë mund të qendronin shumë njerëz, ndaj aludojnë për të “... more rrap, të qofshin falë, more rrap...” .Janë të dëgjuar rrepet e sidomos në Jugë si ai i Mashkullorës, Gjirokastrës, Delvinës, Sarandës, Nivicës, Qeparoit, Kuçit, Shen Vasilit, Konispolit, i të gjitha fshatrave të Zagorisë e Labërisë. Shkrimtari Pirro Loli, si një studjues i mirëfilltë i foklorit,  por edhe si një etnomuzikolog sklupuroz,mëshon më tepër në kengët erotike e ato të trimërisë. Atje janë shkrirë e harmonizuar e bukura me të madhërishmen, heroikja e tragjikja , ku shpirti e sinqeriteti herë i përngjanë një dallge të shkumëzuar e herë një puhize të qetë. Qoftë ndërtimi artistik i këtyre lirikave popullore, qoftë organizimi e harmonizimi i melodisë, do ta turpëronte ndoshta edhe ndonjë poet a kompozitor. E autori ka ditur ç’ka përzgjedhur këtu:
“o lumi në shtëpi brenda..., Zafiro(hë, Telo)
Zafiro, cullufe frenga...
 e, (të gjithë) lumi në(hë, Dukë)
lumi mu në shtëpi brenda...”

ose... “ Dil, pasha se jam për udhë, dil pasha
Hamit ti, e Hamit unë, dil pasha
ti me det e un’ me lumë, dil pasha
një nga ne do rrojë më shumë, dil pasha...”

Si puna dhe kenga ishin pjesë e jetës së shqiptarit, njëra i duhej të jetonte, e tjetra i duhej ta shlodhte.  Por nuk mund të qendronte jashtë tyre edhe humori i bukur, ato ksenokomet  që hera-herës kanë mbajtur gjallë kuvendet, por edhe historitë. Aty është mençuria e popullit “ e qeshura është mençuria e të gjithëve...,arma e mprehtë e njeriut të shëndetshëm që përballon çdo situatë, që shkatërron fjalën e tjetrit e lartëson të mirën e të mençurën...”
Për patriotizmin shqiptarët nuk janë kursyer kurrë. Kjo ka treguar kurdoherë lidhjet e tij me të. Por gjatë periudhës së dikataturës 50-vjeçare  shumë figura të mëdha që i kanë dhenë atdheut, jo vetëm që mbeten në hije, por u panë në anën tjetër: si fatkeqësia e këtij vendi, si armiq. Këtyre u duhet dhenë vendi që u takon në krenarinë e jetës shqiptare.  
Kur më dhuroi librin Pirrua, më shkroi:“ Lexomë, shijomë, kritikomë, vëllazërisht Pirro Loli”. Unë e lexova, e studjova, e shijova, por  edhe mësova shumë nga mesazhet që parashtron në të. (Ato janë idetë dhe mendimet tij, dhe kushdo që i pëlqen, i merr e i bënë pronë të vetat, ndërsa kush nuk i parapëlqen, edhe mud t’i anashkalojë) . Por Pirrua këtu është treguar jo vetëm historian e analist, por edhe një gjykatës e mbrojtës i së vërtetës. Vepra  shquhet edhe për estetikën dhe strukturën e ndërtimit, paçka se duket si kur kapitujt janë si të ndarë nga njëri-tjetri, ata janë shkrirë në mënyrë harmonike si subjekti e ngarjet, si detajet dhe personazhet, si gjinitë e llojet e ndryshme, eseja me naracionin dhe të gjitha këto i lidh së brendëshmi autori që është dhe personazhi kryesor e që i vetëtregon. Mua më duket ky libër si një risi në krijimtarinë e autorit Pirro Loli. Duke qenë se shkrimtari është usta në prozë, shprehja jo vetëm që ka zhdërvjelltësi, muzikalitet, intonacione, ngyra, por është edhe shumë e thjeshtë dhe e kapshme për të gjithë. Tek ky libër e gjejmë veten të gjithë, e lexojmë dhe e kuptojmë të gjithë, sepse jemi të gjithë nëpër faqet e tij. Ndaj kënaqemi e themi: Të lumtë Pirro!

RROKJE NE KRYQ

ROMANI “RROKJE NË KRYQ”

Shtëpia Botuese “Bota shqiptare”paraqet  për lexuesin  librin e ri të shkrimtarit Pirro Loli, “Rro-kje në kryq”.
Autori është i njohur si poet, eseist e prozator. Të tria këto fusha të krijimtarisë i kanë shërbyer për të shkruar një libër “më vete”, por jo vetëm për veten. “Rro-kje në kryq” është një roman-ese, me ngjarje e personazhe realë,  një rrëfim tronditës për  një dhimbje e fatkeqësi njerëzore, një prozë e guximshme dhe mbresëlënëse. I  vetëdijshëm dhe krenar për kryqin e dhimbjes së vet, autori ngrihet mbi të, për të na dëshmuar se zëri i vërtetë i njeriut dhe shkrimtarit nuk gjendet në laring, por në ujëvarat e shpirtit ku derdhen zërat e tokës të qiellit, të mirësisë e të dashurisë të atyre që ke afër dhe larg, të njohur e të panjohur, të gjallë apo të vdekur.
                Lexuesi merr në duar një roman që përpiqet të zotërojë demonët e gjuhës e të shprehjes, i shkruar midis ëndrrës dhe zhgjëndrrës, për të përballuar sfidat ekzistenciale të qenies dhe krijimit. Lëvrues i talentuar i esesë dhe prozës së gjatë, Pirro Loli përmes një stili të mprehtë e dinamik, ndërthur mjeshtërisht detajin me rrëfimin, realitetin me mitet, të zakonshmen me universalen, deri në udhëkryqet e absurdit.
                Libri “Rrokje në kryq” përshkruan luftën e përpjekjet titanike të njeriut që provon humbjen, por evokon përballjen, vizaton hijet nga kahu i dritës, i qaset vdekjes me gjallërinë e jetës, del nga humbëtirat e frikës për një udhëtim shprese në të ardhmen. Me kredon e autorit që i premton lexuesve “se do të kthehem që andej me një trëndafil të bardhë për ju”.


 Shtepia Botuese “Bota Shqiptare”

iTAKA BRENDA MEJE

MBI “ITAKA BRENDA MEJE”
Nga Spiro Dede
 

I dashur Pirro,
Ty dhe Even ju perqafoj.
Keto dite kam qene ne thelbin e vertete te Zagories dhe jam kaq shume i
prekur e i emocionuar.
Te falenderoj per kenaqesine dhe bukurine e leximit e te perjetimit.
Dmth isha ne Zagorien e lashte e te re permes faqeve te librit tend.
Shume gje e bukur.Pa dyshim.
Nje Poeme dhe Esse,traktat sa historik, aq edhe sociologjik.Te lumte.Lexohet
me endje dhe , duke u munduar te largoj ate c'ka eshte nostalgji e perjetim
personal,(kudo ndjej e shoh vehten, rrenjet,trungun e deget e mia...),duke u
munduar pra te jem sa me i paanshem, botues e redaktor "i ftohte", gjithnje
e me shume me mbushet mendja se ke bere nje nga gjerat me te mira, me te
arrira.Ne stil, ne mendim, ne strukture, konceptim e perjetim.
Eshte teresisht i arrire per shtyp.
Si do te veprojme? Ti kishe mendimin ta shohin edhe Kleanthi Zoto e Pirro
Vito, te cilet une i nderoj e respektoj shume dhe jane padyshim nder njerzit
qe mund te japin mendimet me te sakta .
A t'ua jap?
Asnje te keqe nuk ka, por, me ate qe ke bere,veshtire qe ata ,ashtu si dhe
une,te sugjerojne ndonje gje per permbysje, apo per ta ripare ti.Hapet vetem
nje problem- vonesa, koha e nevojshme qe ta lexojne.
Apo t'ua japim kur te dali liber?!
Gabime ortografike ka nga 5 e 6 per cdo faqe, por ato i pashe une me kujdes,
do t'i shohi edhe Suela.
Ka edhe ndonje gje qe mund te ngjalli diskutim, qe dikush mund te thote psh
"hiqe kete paragraf..", ashtu si nje e dhjete te tjere mund te thone per te
njejtin "lere sic eshte , se ashtu kane qene..", psh byroisti, frika nga
lopa etj..
Por ne nje veper te arrire e serioze,gjera te tilla jane e drejte e autorit
dhe mendimet qe ai hedh, po s'ngjallen diskutim, po s'e ngacmuan tabune,po
s'e thyen tabune,"tipiken', etj, etj- s'meriton te quhet veper.Libri yt i
teri eshte plot shtigje te tilla te lirise se mendimit, te gjykimit e
konceptimit, dhe une kete e quaj nder meritat me te medha.
Edhe nje here te uroj, Ju pershendes ju e femijet, shoket e miqte.

LIRIA E BURGOSUR DHE BURGU I LIRE

LIRIA E BURGOSUR DHE BURGU I LIRË
                                     Mbi librin e ri të Pirro Lolit
                                         “Unë, Agjenti i CIA-s M H.”
Nga:  Zimo KRUTAJ

I njohur si poet, romancier dhe eseist, shkrimtari Pirro Loli sjell për lexuesin librin e tij të ri “Unë agjenti i CIA-s M. H.”, botim i “Globus R”. Kësaj here kemi të bëjmë me një tekst të një lloji të veçantë. Është një histori e vërtetë njerëzore, që ka në qendër një personazh real, jeta e të cilit na vjen në formën e një biografie letrare. Ky përcaktim shpreh vetëm pak nga ajo që ndjen kur e përfundon librin. Ke përshkuar një mjedis surreal, nga ata që mund ta krijojnë e ta përligjin vetëm diktaturat. Muhamet Hoxha, xhandari nga Gjirokastra që u bë agjent i shërbimeve inteligjente perëndimore, zbriti si diversant në Shqipëri, ra në kurthin e Sigurimit dhe për 25 vjet i përshkoi të nëntë rrathët e ferrit të burgjeve komuniste. Në penën e Pirro Lolit jeta e tij kthehet në një negativ filmi për lirinë e burgosur dhe për burgun e lirë, ku gjallonin ata që ishin përtej hekurave. Nëse ia dilje të mbijetoje, të mbeteshe njeri,  do ta gjeje pak liri brenda vetes. Prandaj autori, në esenë hyrëse të librit, thekson “...E pashë që ky “diversant” ishte i mbushur me dashuri, patriotizëm dhe humanizëm kundër dhunës dhe tiranisë dhe e çmonte lirinë individuale si themelin e të gjitha lirive.  Jeta e rrezikshme e detyronte të bëhej “komunist”, “fashist”, “tradhtar” – herë me Zogun dhe Legalitetin, herë “italian”, “gjerman”, rob i kapur nga gjermanët, italianët, rusët etj. Por thelbi i pandryshueshëm dhe i patundur i tij, që nuk e prek asnjë maskë e ekzistencës për mbijetesë, mbeti atdhedashuria, Shqipëria dhe antikomunizmi. Mu për shkak të antikomunizmit, jeta e Muhamet Hoxhës është e lidhur me mijëra fije, pazgjidhmërisht me jetën e Atij, diktatorit “se jeta ime nuk mund të ishte e tillë pa të, dhe nuk mund të shkruhet pa jetën e tij”. Është kjo një përmasë e rëndësishme e librit, errësira e diktaturës, e përfaqësuar nga antinjeriu, që nxin ditët dhe netët e qytetarëve të vet... Pa u zgjatur në këtë pikë, le të kthehemi vetëm për pak çaste në kohë dhe le të kujtojmë se sa me lehtësi “ia falnim jetët tona Partisë dhe Atij”. Herë – herë mendimet  e agjentit M. H. marrin vlerë profetike, ndaj ndoshta edhe ai ka fatin e profetëve: gjithnjë përndiqen e persekutohen në  vendin e vet.
Përmasa tjetër që mban drejtpeshimin e librit është e kundërta e territ, drita. Një dritë e butë që buron nga humanizmi dhe mirësia e “barbës”, por edhe nga befasia që të zgjon figura e Apostol Goçit, një tjetër personazh real, protagonist i dytë i këtij libri. Në figurën e Apostolit kemi të bëjmë me një dëshmi të prekshme të së vërtetës së madhe se thika e diktaturës u ngul në mish, depërtoi thellë në kockë, por fatmirësisht nuk mbërriti dot në palcën e njeriut shqiptar. Ndryshe nuk ka si shpjegohet qëndrimi i Apostolit ndaj Muhamet Hoxhës, të cilin e ndihmon, e mbron, e përkrah, i hap derën e shtëpisë e të zemrës, kur të tjerët “e tregonin “diversantin” me gisht dhe i trembeshin si kolerës...”
“Personazhi” i tretë jo më pak i rëndësishëm  mund të thuhet pa frikë se është vetë autori Pirro Loli. Jo aq për njohjen me dy të parët (Muhametin ai nuk e ka njohur fizikisht) sesa për përfshirjen e tij të plotë, miratimin e paraqitjen artistike të arrirë të një kredoje njerëzore të përbashkët me ta.
Personazhe të tjerë, pothuaj të gjithë figura historike e persona realë, të luftës, të pasluftës e të pas viteve 90-të, ngjarje, dëshmi e të vërteta tronditëse nuk përbëjnë vetëm sfondin e veprës. Ato janë pjesë e qenësishme e kronikës së kohës për më shumë se 60 vjet, të parë në një këndvështrim të veçantë. Si shembull ilustrues për këtë mjafton të përmendim Gjirokastrën, qytetin ku enden e gërshetohen fatet e të tre personazheve Muhametit, Apostolit e Pirro Lolit. Në libër, për zgjedhje të qëllimtë dhe për meritë të autorit na shfaqet një Gjirokastër tjetër, të cilën pak ose aspak e kemi hasur në letërsinë socrealiste. Qyteti shfaq anën tjetër të tij në kapitullin “Shpërthimi i llagëmeve”. Ky qytet është ende me baltë në sy, bie erë kalbësirë, “dhe kulla e famshme e sahatit ngjan si arkivol vertikal ngjitur mespërmes qytetit”, ku vërshojnë ujërat e zeza... drejt lumit që sjell pemë të sapoprera... Koha e ndarjes me të keqen ia çjerr maskën e gurtë...
Pak më sipër e quajtëm librin e ri të Pirro Lolit biografi letrare, po pa qenë të bindur se ky zhanër i shkon plotësisht për shtat kësaj vepre. Le ta quajmë më mirë sagë, edhe nëse e teprojmë pak. Është saga e tre njerëzve pa asnjë lidhje gjaku me njëri-tjetrin, por me lidhje shumë më të thella e të qëndrueshme, të pleksura nga Providenca e të provuara në rrjedhën e viteve. Është saga e Muhamet Hoxhës, agjentit diversant që zbarkoi në vendin e vet për të rrëzuar diktaturën, pikërisht pse ishte me dekada përpara bindjeve e mendësisë së bashkëkohësve të vet. Dhe koha, ajo që nuk gabon kurrë i dha të drejtë, ndaj ai mund të prehet i qetë në panteonin e martirëve të kombit.
Është  saga e Apostol Goçit, e mbijetesës së shpirtit njerëzor, solidaritetit, mirësisë dhe humanizmit, e shpresës dhe besimit, vlera aq të kërkuara e të çmuara sot në Evropën ku Shqipëria mëton të integrohet.
Dhe, në mbyllje, duhet thënë se është edhe saga e Pirro Lolit, shkrimtarit që iu hoq e drejta e botimit, që ia prenë urat e komunikimit me lexuesin dhe tani, i kthyer nga një mërgim i gjatë, në fillim brenda e pastaj jashtë vendit të vet, nuk fshihet pas “paanshmërisë” së autorit. Plotësisht i vetëdijshëm për këtë ai shkruan: “Sot kultura shqiptare (dhe historia që duhet të ribëhet) kërkon prej intelektualëve të vërtetë vdekjen e skllavit të dikurshëm brenda vetvetes, me qëllim që të qartësojë të vërtetën, paçka se herë–herë kjo dhemb pa shërim...”  
Stili i rrjedhshëm e plot nerv, gjuha e gjallë dhe e pasur, ndërthurja e harmonishme e fakteve dhe ngjarjeve historike me përsiatjet individuale e përfundimet e autorit plotësojnë dinamikën e rrëfimit dhe e bëjnë lexuesin, sado të paanshëm, pjesë të kësaj historie të rrallë, thellësisht e mëvetësisht shqiptare..

KUR TALENTI E SFIDON VDEKJEN

Nga MIHO GJINI (Mjeshër i madh)

KUR TALENTI E SFIDON VDEKJEN*

Mbi romanin e Pirro Lolit “Rro- kje në kryq”

I quajtur nga autori “roman ese” kjo vepër interesante, e shtatëmbëdhjeta e shkruar gjatë shtatëmbëdhjetë vjetësh, pas rropatjesh, privacionesh, mundimesh të shumta e sëmundje sfilitëse, që e çuan Pirro Lolin gjer në kufijtë e vdekjes dhe nuk e dhanë, me ato 320 faqe të shkruara me dhimbje, mençuri e fantazi të pashtershme përfshinë një jetë të tërë që të mbërthen e s’të lë të marrësh as frymë,( kur zëri i tij i iku e i erdhi si në mrekullitë e mistereve të mesjetës) “arriti të zgjojë edhe të vdekurit”, të rilind qeniet e gjalla dhe ta mbush natyrën me këngë zogjsh. Sfida e vdekjes përballet me forcën njerëzore që , këtë herë, qëndron në suazën e botës së një shkrimtari si Pirro Loli. Suksesi është i dukshëm dhe, pse jo, do të jetë si një gur qosheje, në ndërtesën e sotme të letrave shqipe. Kushdo që e njeh Pirro Lolin, do të gjejë tek ky njeri, poet, prozator e eseist i shquar, nga më prodhimtarët që kam njohur midis komunitetit shqiptar në Greqi, jo vetëm forcën krijuese, vitalitetin njerëzor, por edhe krahët e një frymëzimi gjithëpërfshirës. Kam qenë pranë tij gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, duke kërkuar vetveten në punët më të vështira , shpesh i mënjanuar e i përbuzur, derisa mbijetuam e iu imponuam realitetit të këtushëm. Pirron do ta gjeje kurdoherë përballë përpjekjeve për të krijuar një shoqëri intelektualësh, për të botuar një revistë apo për të formuar një organizëm shkrimtarësh e artistësh. Kurajoz, i papërtuar, me atë buzëqeshje të përhershme në fytyrë, edhe kur prognoza e sëmundjes bënte paralajmërime fatale, Pirro Loli debatonte midis miqve të vet për vlerat e vërteta letrare, hera-herës edhe i rreptë, bindës e sugjestionues. Dikur i përjashtuar nga Partia e Punës dhe nga Lidhja e Shkrimtarëve në Shqipëri, nuk kërkoi kurrë rrugë të tërthorta për të penetruar gjetkë, kur ndërruan stinët, por iu përvesh krijimtarisë letrare, studioi, akumuloi e botoi një sërë librash me vlerë me poezi, tregime, novela, romane dhe ese. Dhe kur në Ambasadën Shqiptare në Athinë erdhi një nga kryeministrat e mëparshëm që kishte qenë shok e bashkëpunëtor, rreth tij u mblodhën “bletët” ndërsa Pirroja qëndronte indiferent, sa më larg nga njeriu i pushtetit, që mund ta ndryshonte jetën e vet. Këtu pranë Akropolit ai kërkoi e gjeti “muzat” e Apollonit. Duke ecur rrugëve të këtij qyteti të çuditshëm që mbanë emrin e perëndeshës Athina, atë e magjepste kultura e lashtë që dukej shpesh nën këmbët e veta, mitologjia e hershme e Helenëve dhe jeta e perëndive pagane që frymëzonte Eskilin, Sofokliun, Sokratin, Platonin, Fidian e Praksitelin. Mirëpo ky shkrimtar shqiptar i emigruar, që adhuronte Kavafin, Elitin, Ricosin e Kazanzaqin nuk harroi asnjëherë Itakën e vet, Zagorinë, ku lindi e u rritë dhe nuk rreshti të shkruante për të, po kaq madhërisht sa edhe për “Qytetin me dy kate”. Dhe, kur pas një alibie të sajuar, do të shpallej si i “mallkuar” e do të dëbohej prej “Zeusit” pa asnjë shpjegim, Pirro Loli nuk e shuajti asnjëherë dashurinë e thellë për këtë vend perëndish, aq sa pjesa më e rëndësishme e romanit “Qyteti me dy kate” do të zhvillohej në rrethinat e Akropolit, midis miqve të tij shqiptarë e grekë, që do të ktheheshin rishtazi në personazhe. Romani “Rrok-je në kryq” do të shkruhej pikërisht në kohën e kthimit të “Odisesë” në “Itakën” e vet.  “Rro-kje në kryq” është një vepër autobiografike, pasqyrë e vetes, për të dalur nga vetvetja, nga një gjendje ekstreme e mos ekzistencës, kur jeta është në grahmat e fundit dhe njeriu përpëlitet për të kaluar në “Botën e përtejme”. Heroi ynë që është vet autori, pështillet prej një kllapie të tmerrshme dhe jeta e tij e mëtejshme i takon etheve të zjarrta, ëndrrave të trazuara e figurave haluçiante të “portave të Hadit”. Dhe partner i tij në jetën e zakonshëm, si gjithmonë do të jetë Eva, bashkudhëtarja e përhershme që i miklon plagën, e shpirtit i lehtëson dhimbjet, si dhe një i çmendur që Çehovi e ka mbyllur në “Pavjonin Nr. 6“ të një spitali të Gubernës Ruse, i cili nëpër ëndrra, herë merr pamjen e një kirurgu, herë të një polici, herë- herë të një tregtari organesh njerëzore. Zhvillohet kështu psiko-analiza frojdiane e mosekzistencës në shtratin e një realiteti absurd. Thyet realja e gjërave, dhe e tërë jetës konkrete e pështjellimi i ëndrrave bëhet një realitet i dytë, më i thellë, më konkret, i pashmangshëm e domethënës. I gjithë romani i Lolit jepet në këto ethe haluçinante, me një vërtetësi të jashtëzakonshme, aq sa artëmizmi real i së shoqes së autorit Evës, ngjanë edhe pse është e mbetet një engjëll mbrojtës, si një ndërhyrje e panatyrshme. Mjeshtëria letrare, vlera e metaforave, përdorimi i alogjizmave, thyerja e reales, për çudi marrin trajta të natyrëshme edhe kur laringu pritet e zëri shuhet, edhe kur bisedohet lirshëm me të vdekurit, edhe kur një i çmendur shëtit bashkë me ty ditën dhe natën, edhe kur deti ngrihet përpjetë me një të shtypur të pedalit, apo kur hëna zbret nga qielli që të mos e humbësh rrugën në terr.Dhe befas, Pirro Loli, del nga shtrati i subjektit surealist dhe rrëmbehet nga fryma e një polemike me vet realitetin e ekzistencës, me shtrëmbimet, me krijimin e miteve të pamerituara në jetën letrare, por edhe në vlerat reale. Ai përpiqet që eset e veta, si ato të mëparshmet dhe ato të shkruara rishtas, t’i bëj pjesë të romanit, të ecurisë vetjake, të ngacmimeve të trurit e të shpirtit. Realisht ngjajnë si “mish i huaj”, po përsëri na imponohen si reflekse të vetvetes, për t’u përfshirë në rrjedhën normale të gjërave , atëherë kur kërkohet zëri i vet krijuesit, që ka të bëj me personalitetin. As ka e as mund të ketë “receta” të gatshme në fushën e begatë të letërsisë, kur “të mbjellat” janë pjesëza të pandara të talentit krijues. Shprehjet letrare janë të pakufishme dhe gjinit i përcakton talenti sipas “demonit” vetjak.  Po ashtu sikundër pema ka nevojë për krasitje, edhe ky roman do të qe më i fuqishëm po të shkurtohej nga etja për të thënë gjithçka për veten... Eset e intervistat e shumta jashtë kontekstit sikur e “mbytin” rrjedhën e brendshme lumore.
Megjithatë, kur autorit i pritet laringu e i humbet jo vetëm zëri po edhe busulla e jetës , duket si e pabesueshme që shkenca të triumfojë mbi natyrën, duke i rikthyer njeriut vlerat e përafërta. Në atë “thertore”, ku u shua jeta njerëzore, do të dëgjohen rishtazi tingujt dhe Pirro Loli do të flas përsëri. Prapë do të ketë po ata të afërm, miq e shok, që nuk iu ndan asnjëherë kur “e keqia” ia zu fytin, siç ishin Eva e tij e shtrenjtë, e motra Afërdita, kirurgu, Xhevoja me Zimon e me Zaken dhe miqtë e tij të penës si Sefan Martiko e Primo Shllaku, Alush Avduli e Miho Gjini, duke ia lehtësuar dhimbjen në jetën reale dhe nëpër ëndrra e kllapi. Kësisoj, zëri i shkrimtarit Pirro Loli, jo vetëm që nuk ka humbur, por bëhet edhe më i fuqishëm.


* Artikulli u botua me daten 13 korrik 2010 në “Tirana observer”

KOHA E LETERSISE

KOHA E LETËRSISË

 - Rreth librit Duumvirati i një stine që shkoi
    Nga  Stefan Martiko

   Unë bashkohem diku dhe ndahem diku tjetër me konceptet e pikëpamjet e Pirro Lolit rreth rolit të dy shkrimtarëve më të mëdhenjë të ralizmit socialist. Kjo gjë më duket krejt e natyrshme, për t'i dhënë vlerë debatit për të shmangur sa të jetë e mundur frazeologjizmin në diskutimet rreth këtij problemi.Pirro Loli ka një vështrim të vetin për ato ngjarje letrare që përcollën Shqipërinë e viteve '50-'90. Unë do ta inkurajoja atë për guximin qytetar e angazhimin në fushën e kulturës e estetikës, e cila siç duket është një terren mjaft i vështirë,i mbartur me plot rreziqe. Në tërë atë çka na ka dhënë Pirroja, unë do ta quaja një begati faktesh e analizash, ku secili mund të gjejë lehtësisht veten në mes një debati, i cili sapo ka filluar e që me sa duket do të zgjasë tepër.
   Rrallë ndër studiuesit e estetët shqiptarë gjen një emër të tillë që me kurajon e tij e ve letërsinë në qendër të një kohe për të shpjeguar vet kohën.Siç mund ta kini vënë re, nga faqja në faqe,nga kapitulli në kapitull, Pirroja me nonsens e le shtegun të hapur për shumë interpretime. Por në fund të fundit shtrohet pyetja:Sa ai ka të drejtë dhe sa s'ka të drejtë në përfundimet që nxjerr? Do të thoshja se konlkuzioni më i rëndësishëm i tij që realizmi socialist, ishte një metodë e imponuar dhe e ideologjizuar në mënyrë të tejskajshme shpjegon edhe faktin pse shumica e këtyre prodhimeve mbeten tepër të diskutueshme. Në kapitujt më të rëndësishëm të librit, i kthehet sidomos fenomenit Kadare, me një përqasje realiste, duke pranuar faktin që ai mbetet shkrimtari më i madh i kohës, por ndërkohë e vendos atë si të tillë në mënyrë bindëse  në vorbullën e rrethanave që e përcaktuan atë si të tillë. Sot për Kadarenë debatet shkojnë sa nga një mohim total të veprës së tij e deri në një panegjeriyëm të thellë. Të dy kahjet si ekstreme e kanë orientuar autorin për të qënë në qendër dhe duke i bërë konkluzionet e tij edhe më bindës. Kadareja e ngjiti letërsinë shqipe në një nga kulmet e saj dhe, ky pohim tashmë është i provuar nga koha, Por rreth fenomenit Kadare ka plot spekulime, në të cilët nuk ka mbetur pa u përfshirë edhe vet Kadareja. Në librin e Pirro Lolit sillen plot fakte e argumente, dëshmi të kohës,përfundime nga libra të veçantë të autorit, që kompleksitetin e këtij fenomeni e paraqesin për lexuesin më të thjeshtë dhe hedhin më tepër dritë,në shkaqet e lindjes së këtij fenomeni. Sqarimi i situatave bën më të kuptueshëm raporte të tillë si Shkrimtari dhe Njeriu, Shkrimtaeri dhe Koha, Kadare dhe Politika,Kdare dhe Enveri, Kadare dhe Agolli.
    Që në fillim të librit lexuesi mund të verë re se ai është thjesht një ftesë e hapur për debat dhe i botuar në kohën e duhur. Sot në shtypin letrar dhe jo atë letrar ka diskutime të shumta rreth letërsisë së realizmit socialist e fenomenit Kadare e Agolli. Siç thashë pak më lart edhe pse këto diskutime herë-herë ekstremizohen, në të vërtet ndihmojnë për të kryer një seleksionim të vlerave të vërteta, si pjesë e shëndoshë e kulturës shqiptare e ushqim shpirëtror i një populli.Duke qënë vend me tre besime fetare, në Shqipëri letërsia e kultura në përgjithësi kanë të paracaktuar një rol të rëndësishëm, siç ka ndodhur në rrjedhat e historisë së saj që nga Rilindja Kombtare e këtej.. Ky libër që vjen edhe si shenjë pjekurie e autorit pas një sërë botimesh të rëndësishme në poezi, romane dhe eseistikë, bëhet edhe një lloj kujtese për mendimin kritik,estetik e letrar shqiptar e për më tepër atë akademik, ku definicionet në këtë fushë duhet të jenë, në mënyrën më të mundshme të pranuara nga të gjithë.
    Atëhere më duhet të shtroj pyetjen bazë:Ç'shërbim sjell ky libër? Sa ai do t'i rezistojë kohës dhe sa të vërteta vallë ai mbart me vete? Të gjitha këto pyetje që nuk gjejnë dot përgjigje aq lehtë në të tashmen, pritet të verifikohen në të ardhmen. Por një gjë është e sigurtë. Ky libër siç mendoj unë është të paktën përpjekja e parë serioze për një analizë të tërësishme të asaj çka ndodhur me letërsinë e përgjithësisht me kulturën shqiptare në 45 vjetët e komunizmit. Duke patur dy korifejtë e letërsisë në qendër, Pirro Loli e ka shpërndarë vështrimin në tërë zhvillimet e saj, duke ftuar në të edhe të shkuarën e largët, e cila së bashku me të sotmen, përvijojnë më mirë edhe konturet e së ardhmes. Deri më sot, siç kam konstatuar unë, asnjë autor tjetër nuk i është afruar  kaq afër pikës më delikate të saj, çka është  në të vërtet realizmi socialist në Shqipëri, mënyrat e zbatimit të tij,si u konsakrua mbi të vullneti ideologjik e politik i partisë. Rreth e rrotull tij, siç thashë pak më sipër, është e shkuara, e cila siç ve re autori, me një të rënë të lapsit u mohuan në masë të madhe. U fshinë nga faqja e historisë Fishta, Koliqi, Trebeshina etj, iu zvogëluan qëllimisht vlerat Poradecit, Kutelit etj. Kjo përqasje i jep librit një dimension tjetër, më të gjerë e gjithëpërfshirës dhe e trajton letërsinë shqiptare si një të tërë, duke i bashkuar asaj edhe ato vlera të mira e të qënësishme, që u krijuan nga autorë të veçantë gjatë realizmit  socialist dhe që i shpëtuan sadopak kontrollit ideologjik të partisë. Këtu kam rastin të ve në dukje objektivitetin e autorit, i cili edhe pse në momente të veçantë e çon gjykimin në skaj të njerës anë apo të tjetrës, më në fund di të gjejë ekulibrin e nevojshëm dhe, i vendos vlerat e vërteta në fokus,si pronë kulturore e një populli. Libri është i mbushur me referenca, të cilat e bëjnë më të kuptueshëm gjykimin e autorit dhe i japin analizës herë-herë një frymë më spikatur shkencore e estetike. Duke shfrytëzuar tërë mundësitë shprehëse të gjuhës shqipe,Pirro Loli kalon sa te analiza e rreptë, në gjykimin e lirë/që i përqaset esesë/ deri në reçensimin e librave të veçantë, të cilat pa dyshim përforcojnë argumentet e autorit, në të mirë të shmangjes së gjykimeve ekstreme e subjektive. Dhe më në fund do të theksoja se libri “Duumvirati i një stine që shkoi” nuk është një libër aq i lehtë e i rrokshëm me një vështrim.Ndoshta shpërhapja mund edhe ta ketë dëmtuar në kapituj të veçantë, por sidoqoftë sprovat e mbartin përherë këtë rrezik dhe, deri diku janë të justifikueshme. Por duke qënë një punë gati prej pionieri, dua të pohoj se Pirro Loli me këtë libër sfidoi indiferencën e përgjithshme të mendimit kritik e akademik shqiptar rreth ca të vërtetave tragjike të kulturës sonë.
 
 6 tetor 2007

DICKA E PATHENE PER PIRRON

DICKA QË S’ËSHTË THËNË PËR PIRRO LOLIN
                 (Rreth eseistikes se këtij autori)

Nga STEFAN MARTIKO

     Pirro Loli plotësinë e vet e ka arritur përmes përpjekjeve që synojnë racionalitetin, pra kapjen e çdo kuote me kujdes për të kuptuar më mirë se ku ndodhesh ; të gjitha fijet, nga jeta te vdekja, nga realiteti te ëndrra, atë e çojnë natyrshëm te letërsia. Krijues me synime që provon të gjitha gjinitë. Mungesën e njerës e plotëson te tjetra dhe në fund , sa për idetë, ato i shfaq hapur e drejtpërsëdrejti në ESSET e tij, që shënojnë një arritje kulmore të krijimtarisë së tij. Eseja  për çdo krijues është sprova përfundimtare, shenja e pjekurisë e do të thoshja dhe kënga e fundit e mjelmës, aristokratja e të gjitha gjinive letrare ku krijuesi ka vendosur të shfaqet e të shpalosë misteret e veta.
     Pirro Loli përmes eseve të tij hedh vështrimin mbi botën dhe ndalet atje ku mungojnë përfundimet e qarta, ku historia është në zgrip, ku herë herë një tabu duhet shkallmuar. Të rimarrësh Kazanxaqin, këtë shkrimtar të madh grek e botëror e përmes Zorbës së tij të kërkosh të thuash diçka që s’është thënë. Po ku e di Pirroja gjithçka që për të është thënë? Them se e di, sepse lexon shumë, s’kam njohur njeri e krijues më gërmues, grricës, të pangopur, ambicioz. Diçka di Pirro Loli që s’e dinë të tjerët, prandaj guxon dhe besoj se më të shumtën e herës ia del mbanë.”Kënga e tokës” është një ese tjetër për botën greke të lashtësisë, por duke përfituar nga liritë dhe mundësitë që të jep kjo gjini e mrekullueshme, Pirroja e braktis lashtësinë një çast e hidhet gjer në kohën tonë për ta bërë rrugën e gjatë të krijimtarisë njerëzore të cilën Eskili e vuri re i pari, duke parashikuar se kjo bashkëjetesë do të ishte e pandalshme. Eshte pasuria që ndoshta i shton lëndën që bëhet objekt i eseistikës së Pirro Lolit siç ndodh në esenë “Poezia kjo foshnjë e thinjur”, “Arti dhe farat e zeza të realitetit”. Lëndë e ngjeshur dhe njëkohësisht e çliruar, shumë dhoma, por të tëra të përshkuara nga ajri e dielli. Poeti ka vendosur të bëjë një udhëtim të një lloji tjetër në esetë e tij për poezinë. Duke qënë poet ai i njeh mirë mekanizmat e krijimit të saj. Në të zotëron mishi, ndjenja ,fryma. Po e marr si shembull këtë, sepse pas leximit të saj dal i mahnitur, takoj edhe veten dhe e braktis rishtas për ta gjetur.
     Brenda një eseje është i pranishëm lumi, lumi si ide e kohës me prurje për të kërkuar një shtrat më të gjerë, nevoja si rrjedhje e vazhdueshme për tu shprehur. E shoh këtë dhe e ndiej te eseja për Zorbën, për eumenidet, për Edipin e frikshëm, për poezinë dhe artet. Kjo do të më interesonte për të zbuluar veçanësitë e Lolit si eseist. Ai nuk “ngopet” me gjëra të lehta dhe e mbush mendimin me lëndë, me referenca të njerëzve më të shquar në plan botëror. Kjo mënyrë ligjërimi e lë esenë varur si kambanë kapur sa te poezia e te filozofia. E pra, mund të dëgjosh tërë tingujt njëherësh, por t’i ndiesh
edhe veç e veç. Një krijim që mëton të sjellë një harmoni të shumë elementeve. Nëse zërat janë fjalët e autorit, muzika ndjehet më në thellësi, ku autori është duke ndjekur ritmin e orkestrës. Ndoshta ndodh si në lojën e futbollit, ku nuk e ndjek dot tërë rrjedhën e lojës, por duke e shoqëruar topin e kupton se loja është në harmoni me të tërë elementet që, s’mund të jenë të tërë në vëmëndjen e shikuesit.. Me fjalët që dua të them dua të zbuloj të qenësishmen që më ofron në esetë e tij autori. Ajo që mbetet sepse kujtesa seleksionon edhe pjesën tjetër ia jep harresës së panginjur. Por shumë ndjesi të jepen, shumë gjëra mbeten për shkak sidomos të fakteve që ilustrojnë idetë., të cilat i ndien në pikën e vlimit të tyre. Që nga marrja e temës e gjer sa bie sipari i saj , Pirro Loli gjendet brenda një uniteti vlertash si një shtëpi që tashmë është bërë e tija.
     Unë duhet të shprehem qartë pse më pëlqejnë esetë e Pirro Lolit. Unë dalloj me lehtësi guximin e autorit me të cilin u afrohet temave të mëdha . Këtij autori nuk i intereson më ato që janë thënë. Në një vështrim kjo duket si një aventurë letrare, por në më të shumtën e herëve është kthyer në një fakt letrar që rigjeneron vetë letërsinë. Autori ka diçka tjetër që do të thotë. Te Zorba psh, (ese me 100 faqe) unë ndjehem mirë, mësoj të reja që më parë nuk i kam njohur, njëkohësisht më ndihmon ta shoh Kazanxaqin dhe Zorbën në raporte të tjerta brenda e jashtë veprës. Më afrohet edhe më tepër në kufijtë e inteligjencës sime, por edhe të kontiunitetit tim shpirtëror si ballkanas, si evropian. Guximi letrar te një talent është garanci për sukses. Por kur Pirro Loli shkon gjer te Xhonsi, kurajoja e tij të lë pa mend. Xhojsianët janë të rrallë dhe i kanë larguar duart prej tij si prej zjarrit. Loli guxon e i afrohet ngadalë, pastaj hyn në të edhe pse e di se në atë zjarr mund të digjet. Sigurisht që asnjë temë nuk mundet të ezaurohet plotësisht, por eseja e lë hapur debatin, nxit diskutime të pafund. Të tilla si te “Everesti mjegullor i letërsisë “, “Proçesi Kafka”, etj për proçesin krijues, poezinë a rrëfimin e rremë në prozë,motorrët e debatit letrar ndizen edhe më shumë. Realizmi gati quhet i ezauruar, (por unë besoj se ai është ende i pranishëm) dhe modernizmi i ftuar ta spjegojë botën në një stad të ri të zhvillimit të saj. Ka kundërshtarë të kësaj ideje ?Siguriusht. Por edhe ata nuk I ndalon kush për tu mbojtur e sulmuar estetikisht. Vetëm se debati  përballet me argumente letyrare më tepër se me ato historike. Sidoqoftë Pirro Loli po thotë atë që ai kupton si të nesërme, si të ardhmen e asaj që tani është e sotme. Në këtë vështrim Pirro Loli më duket se është një hap para kundërshtarëve të vet, sepse çdo zhvillim ka një kahje. Kush e kupton shpejt atë, mbartet natyrshëm për tek e ardhmja...