ITAKA IME ZAGORIA

Itaka ime, Zagoria





Pirro Loli

Athinë, nëntor 2003-2004



                       PROLOG



Zagoria

Vendlindja ime varur në shkrepa dielli.

Dhjetë fshatra të vegjël mes vargmalesh

gurëzuara si zogj

Nëpër brigje ere.

Kaloi plori këtu e çau katër qafa mespërmes

që të kalojnë mërgimtarët.

Në plasa guri

Nisin udhët e ngushta

e brofin pëllumba të egër.

Te thonjë e vargmaleve,

Poshtë,

 nëpër gurë të lëmuar,

si vezë dinosaourësh prejhistorikë

çuçuritë lumi i Hadit,

pa ujë.

Kreonti im, pagëzuar nëpër lugjet e gurrës

në krahë të kaltër krojesh e burimesh

gjarpëron mbi dhé e nën dhé...

Nëpër rrjedha të shkumëzuara

nbjek udhën e verbër

për të dalë

diku

në det.







                                             

                                                   GURI I GJELBËRT

Atje të lartësohet shpirti e dukesh se je pjesë e qiellit. Dhe përrenjtë e honet të hanë

E  kokën thyen era..



.

E qara e parë: 10 shtator 1945. E nëna më vuri emër mbreti. Por s’mjafton emri, prindët e ditëlindja. As flokët e sytë e zinj a të kaltër. Me të të rënë koka, ti ke marrë vulën e vendlindjes, Zagories, atdheut, një vulë identiteti që do të të ndjekë tërë jetën, deri në varr e brezat, nipërit e stërnipërit e tu do të quhen Zagoritë, pamvarësisht se mund të mos lindin atje. Kjo gjë s’varet nga ty, ti nuk e shmang dot, përkundrazi, mbetesh i lidhur me një mijë fije materiale e shpirtërore, që mund të të rritin krenarinë, por dhe fatkeqësinë. Diçka si fati.

Caqet e botës sime, mali i Topovës përballë e në shpatulla, mali i Dhëmbelit, nga ku lindte dielli, por që unë e shikoja fasha-fasha duke djegur malin përballë e befas më çelte syrin nëpër gjethet e manit, në oborrin tim, me pllaka të bardha guri... (Mani i zi, madhështor sa dhe gjyshi im, kështu e mbante mend... “I pjek manat të ëmbla, të ëmbla/ e mbi pllakat e bardha si bllaca gjaku i hedh në korrik.../ Një kokërr mani kur vija në gojë, /më gjakoste buzë e gishtërinj. I plagosur isha,/ sikur lufta kalonte në oborrin tim. Çdo korrik./ Babai, i rraskapitur gjer në muzg,/ bereqetin e vitit e maste me raki../. Mbushte filxhanin e madh e më thosh: /“Ky man na mban gjallë, ti, pse nuk pi??”.Nga vëll.”Dritaret e shiut”f.36.)

 Seç kish matanë maleve të mia nuk e dija, veçse isha “i sigurtë” se atje, ku qielli puthte majëmalet, fillonte barku i Perëndisë mbushur me zogj. Qënkam nisur një ditë me Jorgo Telon e Gale Spirin për të kapur majën e malit, për ta çarë qiellin atje në majë me ca vegla të thjeshta e atje në vrimë të fusninm duart e t’i kapnim zogjtë në gjumë… Kështu kish nisur përralla e jetës sime e më vonë, do habitesha se, sapo arrija në një majë, maja të tjerë malesh do shikoja e qielli, ose perëndia mbushur me zogj ishte e pakapshme…

Pak më parë këtu kish kaluar lufta. Kish djegur gjithë Zagorien e gjithçka ishte bërë flakë e shkrumb e gërmadha. Kisha lindur në një stinë gjermanesh diku në rrënoja e, babai, ndërsa dëgjonte të qarat e fëmijës së parë, hapte themelet e shtëpisë së re. Sapo të binte muzgu ai do merrte një torbë, do bënte poshtë grykës së Këlcyrës e me hënën mbi shpatuall do kërkonte misër, misër ai, ndërsa  nëna do dilte për lakra të egra e pastaj do gatuante larashin… Nga gjermani kish shpëtuar vetëm Dilua, kau i zi dhe mani në oborr. “Dilua” do na lidhte me familje të tjera (sembër) për të punuar arat, mani i zi do prodhonte raki për babanë e mikun dhe për misër.

Nakua,(në Zagorie nuk përdoret varianti I norms,”Nakoja.”) vëllai nënës nga Nivani, do binte një djep të punuar me duart e tij për Pirron e vogël e foshnja do flinte ngrohtë nëpër rrobat e vjetra të nënës të prera për  pelena,pranë zjarrit me shkarpa për të ngrohur e për të bërë dritë. Pranë djepit tim ca vegla pune primiteve, kazma, bel, shatë… që ishin përdorur që në lashtësi… Nga zeroja do fillonte jeta në Zagorien e shkrumbitur si te ishulli i Robinson Kruzoit… A thua kështu kish nisur jeta e njeriut që kur doli nga shpellat?…

Nëna më merrte me vete nëpër ara e djepin tim e linte në ledh. Herë pas here do linte parmendën e do vinte tek unë. Do më jepte gji, do më puthte e përkëdhelte e unë e ndiqja me sy atë fytyrën ëngjëllore e do ngrija kokën nga djepi, ta shikoja tek bënte ca çudira me qetë e me parmendën e do qaja në ledh. Kur më mungonte ëngjëlli im, pemët do ulnin dëgët mbi mua, do luanin e do qeshnin së bashku e, me gjethe do më bënin freski… Ndaj i kam sytë të gjelbërt. Pemët do merrnin nga unë sythe të njomë lastaresh, unë të gjelbrën e tyre në sy… (Përpara çdo gjelbërimi edhe sot e kësaj dite mbetem i shtangur.)

Nëna,  si të gjitha nënat, më thërriste herë “zog” e herë “yll” e, ndoshta, që atëherë më kanë mbetur në shpirt edhe zogjtë edhe yjet. Por ata, zogjtë e qiellit, ose të perëndisë, siç u thoshte nëna, ishin të paktë e fluturonin. Dhe yjtë ishin të largët, të largët shumë. E i takonin natës.



*  *  *

Duke u rritur do  rriteshin edhe hallet edhe grykat ,dhe adresat e reja dhe ëndërrat Të egra, por të dashura. Gjithsesi të miat. Mozaiku i jetës do rritej e zgjerohej nëpër shkolla e punëra të ndryshme, me qytete e fshatrat deri në Athinë e Amerikë por guri më i rëndë i tij do të mbetej vendlindja, Zagoria. Nëpër kryqëzime e në të përpjetat e jetës nuk do të mbaja mend shumë gjëra, njeriu harron si i thonë dhe ç’hëngri mbrëmë, por atë, gurin bazal të mozaikut, vendlindjen kurrë. Dhe më vjen fëminia e më shfaqet para syve si film i përpiktë, pa harruar asgjë. Edhe sikur ta supozoj të tepërt nostalgjinë për vendlindjen dhe atdheun, ka diçka në konstruksionin shpirtëror të njeriut, që absolutisht nuk i shmangesh, kjo është fëminia. Secili ka një fëmini, një kohë fillestare ku regjistron në memorje hapat e parë të jteës, të paktën deri te adoleshenca.

Është një film pa zë, xhiruar nëpër dekoret aq të njohura, që njeriu dëshiron t’i kthehet mijëra herë, deri në moshë të thyer. Mund të ketë qënë kohë mjerimesh apo lumturish, e bukur apo e shëmtuar, e butë apo e egër, por gjitsesi, në të gjitha rastet, e gjelbërt, sepse regjistruar e plotë në kujtesën tonë atëehrë e virgjër, e gatshme të thithi çdo përvojë. E thonë se kur do që asaj kophe t’i japësh zë, apo kur kthehesh fizikisht atje, rinohesh, përterihesh e shpirti të bëhet me krahë.

… “Kur siah i vogël”… Kështu fillon të tregojë secili… E pra, kur isha i vogël, inicialet e emrit tim (P.L) i gdhenda në trungun e arës. Me majen e thikës. Thjesht për kujtim. Nuk e dija që kasha gdhendur një dhimbje… Por arra, si nënë e dashur heshti. Heshti e nëpër vite plagën e treti në trup. Qindra herë, pas vitesh, i burrëruar, jam kthyer i përmalluar atje. Kam përqafuar trungun e arrës me krahë, kam vënë buzët në lëkurën e saj të bardhë dhe kam folur me vete si somnambul: “Ti, moj arrë e dashur, pse më ke harruar, pse më paske fshirë? Unë mbi ty lashë emrin, fëminininë?”. Dhe arra, si nëna, ose vendlindja, ose atdheu më përgjigjet: “Koha hodhi breshër, dëborë e shi… që të të ruaja të paprekur, të futa në gji…”

…Fëminia ime. Një top llastiku në sheshin e pjerrët të Gurrës. Sandalet me rripa nga palldemi i gomarit që e prisnim me brisk e i mbërthenim me tela, me tela që na çanin këmbën, tek përplasnim nëpër gurë. (E besoni? Gishtit tim të këmbës së djathtë i ka rënë thoji mbi dhjetë herë e po ta qeth kokën kokorrumba më duken akoma shënja të fëminisë e çdo shënjë një kujtim, një ngjarje). Shokët e mi të dashur edhe kur i takoj tani me thinja ose pa flokëi përfytyroj të vegjël…, Foto Doven, Ndreko Micin, Jorgo Telon, Jorgo Semin që na vdiq farei i ri, Gole Spirin, Thanas Nikën (Çulin), Milo Deshën (Vlashukun), Thanas Haxhinë (Çokothokon), Leonidha Janin etj. etj.; (Mua kur më shanin më thoshnin Oçkë Gjika. Nuk e di pse).

Aventura bënim. Luanim me top edhe gjashtë orë pa pushim. Vidhnim ndonjë lakër të bardhë, ndonjë xhep grishi, mollë, qiqra si për trimëri. Gjithnjë të rraskapitur, me pantallona të arnuara, me një bluzë leshi që e mbanin shumë vjet. (Një bluzën time arrit ta vishte edhe Serafini, vëllai im i katër, që lindi pas 15 vjetësh). Shpesh të pangrënë. Shumë rralë në vit, bukë gruri e, kur bënim lakrorin e Vitit të Ri, ishte ngjarje e gëzueshme. Shpesh do rrihesha me ndonjë shokë për t’u përqafuar pas dy orësh… Tani jemi brezi 55-të vjeçarë e zogjtë e klloçkës nuk dihen nga kan fluturuar. Unë, si letrar, do ta ndizja shpesh hënë e oborrit ime nëpër libra e me pluhurin e verdhë të saj do spërkatja kujtimet e vendlindjes, për t’i mbajtur gjithmonë të florinjtë. (Me bazë mbi këto kujtime e me dekorin e vendlindjes do shkruaja romanin “Nata e Ylbereve” që si autor e kam më përzemër.).

Kam mallin e të ikurit për të gjithë edhe për ata që s’më donin e më rrihnin kur bëja çapkënllëqe… Kam mall për një zog të vogël gushëkuq në oborrin e shtëpisë me dëborë që s’gjente thërrime. Kam mall për qofkat që ku i shënoja me bigë (llastikë), sa ngrija dorën, fluturonin e humbisnin diku në Qefile e duke klithur në ajër, sikur më thoshnin “hë, na i hëngre glasën?”. Kujtoj një thëllëzë që kappa me Duart e mia në fole, tek ngrohte 11 vezë pas një tufe bari në shkëmbin e kuq. I mbusha xhepat me vezë, e mbaja thëllëzën në dorë si trimërinë më të madhe, i bëra kafaz me tela dhe e vara majë manit. Ëndërroja që ajo të më nxirrte 11 thëllëza të vogla e oborri im e lagjia ime do mbushej me këngë e cicërima. Por thëllëza ishte shumë e brengosur, as hante as pinte e vezët nuk i ngrohu. “Lëshoje, më tha nëna, ajo është mësuar në mal…” E lëshova e kur fluturoi më la pas një klithmë të trishtuar që e kam akoma në vesh… Kam mall për pemët ku hipja e zbrisja si ketër, kam mall për të gjitha ato rrugica të ngushta dhish që i dija më mirë se thelprat. Gjithnjë e gjithnjë ëndërrat i shoh në atë dhomën e shtëpisë ku jam rritur, praën atij oxhaku (kllaniku ku digjeshin kërcurnj) por kurrë s’na grohën; në atë dhomë të varfër kur xhamet i kërciste era, do filloja të lexoja libra që mbetën pasioni i jetës sime. (Xhaxhai im, Jorgo Loli dhe babai im, lexonin shumë… dhe veçanërisht babai do diskutonte e do hahej me mua për përsonazhe romanesh, edhe pasi mbarova fakultetin për letërsi). Kujtoj atë kandilin e vogël me vajguri që pas flinin të tjerët, (ne ishim katër vëllezër e dy motra), nëna ma vinte te koka e unë, shtrirë barkaz, do bëja detyrat e shkollës e pastaj do lexoja gjithçka që më bënte me dorë… S’e harroj kurrë Sokrat Deshën (Baba Liken), njohës i gjashtë gjuhëve të huaja, që organizonte me ne djemtë e fshatit konkurse të ndryshme për lëndë të ndryshme… Që kur isha në unike, Baba Likja më thosh që po të pëlqen ndonjë gjë në libra, nënvizoje ose mbaje shënim… Edhe sot e kësaj dite librat e mia janë plot shënime… (Do flas më poshtë për Baba Leken)… Tani që jam larg pre të gjithëve kam mall për babanë e vdekur e sa herë që e kujtoj më duket se jam fajtor ndaj tij… Kam mall për motrën e vogël Afërditen në Tiranë, që gjithë jetën me majën e gjilpërës nxjerr sytë me qindizma për të siguruar bukën e gojës dhe shkollën për Bledin dhe Evën. Ajo nuk e di se, mbulesat e pikturuara e të qëndisura nga ajo, shiten nga një greke në Londër apo Amerikë. Edhe njëzetfishin që merr ajo… E atje në shtëpinë time, nga ku kemi ikur të gjithë, ka mbetur vetëm nëna 80-vjeçare… Ajo e mban shtëpinë tonë dhe ajo e ka emrin brengë e mall për të gjithë fëmijët, niprit e mbesat që kanë roitur nga kosherja. Kur më merr malli për nënën, mbështes ballin në xham të dritares e mbushën me trishtim e copa këngësh të vendlindjes me burojnë në buzë e ca trajta magjike më zbresin në shpirt…

E atje, bufeja e vjetër dridhet nga malli sa i janë shtrëmbëruar gjymtyrët. Pas xhamit të raftit një shishe e bardhë rakie ka mbetur përgjysëm siç e lashë në ikjen e fundit. Ajo më prêt mua ose do përlcasë nga malli “bamb” e nuk do çuditem kur të gjej ndonjë herë të përmbysur, rrethuar nga merimangat…



BRAKTISJA…

Po unë nuk dua të spekulloj as me nënën, as me fëmininë, as me mallin që kam  për të gjithë zagoritët. Në fund të fudnit çdo ndenjë është subjective. Për të gjithë njerëzit nëna është nënë. (Zagoritçe i themi “mëmë”),  dhe më pëlqen që me këtë emër ngjizet dhe emri “mëmëdhe”, ndaj dashuria për nënën merr krahë e fluturon te atdheu. Edhe me nënën është spekuluar. Ka nëna të mira, por dhe të këqia, siç ka vendlindje të tilla. E kjo është fatalisht e përcaktuar, vlerë ose antivlerë, ti nuk i shmanges dot asaj që të ka bërë kokën, e ti jep identitetin tën dhe prejardhjen. Bodleri, poeti gjenial francez e urrente nënën e vet (!), pra dhe Francën.

 Adolf Hitleri mbante gjithmonë në xhep një fotografi të nënës. A thua ajo ia diktoi të gjitha krimet e përbindshme që i shkaktoi njerëzimit?! Lenini po kështu. Ai shpesh deklaronte se i ishte mirënjohës nënës së tij që i kishte frymëzuar zellin revolucionar. Mahatma Gandi gjithashtu ishte mirënjohës nënës për drejtimin e tij në rrugën e shenjtë duke e nxitur të qëndronte sa më larg kënaqësive trupore…

E pra, ndërsa ka njerëz të mirë e të këqinj, në përceptimin masiv shqiptar prindët janë gjithnjë të mirë, rrjedhimisht dhe vendlindja dhe ardheu, madje burim krenarie. Kështu, prejardhja jonë kthehet në një mit kompleks të paprekshëm e barazohte vetëm me burim vlerash. Në fakt, prejardhja është një kurth ballkanik, edhe në rastet si mburrje e krenare, edhe në të kundërtën, edhe në mohimin e saj, mbulimin apo mbajtjen fshehur të saj për arsye të ndryshme. Askush nuk ka të drejtë të imponohet për vlerat apo antivlerat e prejardhjes. Edhe e drejta e mohimit të saj është e drejtë universale e njeriut, si dhe feja, emri, shtetësia apo kombësia. Prejardhja shqiptare në Greqi është telash i madh. Ajo, në pjesën dërrmuese, jo vetëm që nuk është virtut apo avantazh, (e fatkeqësisht jo vetëm në Greqi), por shoqërohet me një hije të keqe dhe agresive. Në romanin tim “Lotët e diellit” kam një përsonazh të vogël, ish nxënësin tim në Gjirokastër, (M.LL) që dilte udhëve të Athinës me fytyrë dhe duar të lyera me bojë të zezë. Pse? Që të dukej si zezak, se zezakët (dhe islamikët) nuk i kap policia në Greqi… A thua mbartim diçka të keqe në prejardhjen tonë?! Në aeroportin “Kenedi” në qershor 1997, ndërsa secili pasagjer kalonte në doganë brenda një minute, pasaportën time shqitpare, e kaluan dorë më dorë deri tek përgjegjësi i tyre, sikur unë të isha nga Filifistuni… Edhe e kundërta e këtij qëndrimi denigrues apo racist brenda nesh është e gabuar. Në vetëkrenohemi se kemi lindur në male, “ku shqiponja bën fole”, bregut detiti, apo në kryeqytet…(!) Edhe malësorët e Veriut kanë një ndjenjë krenarie që u duket se vinë nga lartësitë (pamvarësisht se disa nga ne u thonë me sharje “malokë”). Më duket se njeriu provincial vuan pozicionin nënshkrues të fshatit apo varfërisë dhe krijon kompleksin e lartësive. Mali të shtyp, të zvogëlon e në luftë për t’u përshtatur, fukarai i ngratë, krijon një “mal” brenda vetes e i duket se dielli lind nga supet e tij. Ne mburremi edhe se kemi pirë ujë gurrash, edhe se “e kemi zënë shpretkën me misër”, se qënkemi racë e zgjedhur, heroike, etj., etj., dhe ilirët, paraardhësit tanë, vazhdojnë të na japin dekorata edhe sot për racën, gjuhën, qytetërimin etj., etj., ne na duket se kemi zbritur të gjithë nga eposi i kreshnikëve e bëmat e tyre, megjithëse baladare e legjendare, na duken të vërteta… e sajojmë akte heroike, qëndresa historike e i falemi historisë madhëshore e, e, e… (Unë i thashë në një shkrim, ku analizoja disa poezi të To Zmalit, nga Kokdoda e Pukës: … “Toni, zbrit nga mallet të bëhesh poet…!”) E kam fjalën, jo për mohim, por vetëm për të qënë realistë. Fakti që tani jemi shkulur jo vetëm nga Zagoria e Puka, por dhe nga Tirana, dhe nga bregdeti ynë i mrekullueshëm, për të ikur me çdo kusht edhe duke u përplasur dallgëve të egra të detiti, apo malit me dëborë, që kan ngrënë kaq jetë njerëzish, zvogëlon e shvleftëson emblemat historike të vendlindjes apo atdheut. E kështu, vendlindja jonë, prejardhja, kthehet në mallkim, në mungesë, zjarrmi e paranojë që prodhon mall dhe ëndrra të trishtuara. Kujtoj që shumica e shkrimeve për Zagorien shkruhen nga ata që e kanë braktisur fizikisht atë duke e shndërruar në një fole malli e këshillash moralizuese e jo rrallë bajate, për historinë dhe traditat e mrekullueshme e folklorike.

Ne zagoritët nuk e ndërtuam dot Zagorien (asnjë brez) dhe çdo qeveri e monarki që ka ardhur, pothuajse s’ka bërë asgjë për të, sepse larg, mes malesh e shkrepash. Ajo, në vetëdijën tonë, më tepër se ndërtuar me rrugë, shtëpi e urbanistikë të domosdoshme jetike është “ndërtuar” në këngë, shkrime, rrëfenja nostalgjike e histori, shpesh të pambështetura e pa dokumentacionin përkatës, kështu njerëzit e lapsit kanë ndërtuar një vendlindje historikisht nëpër harqe kohore qindravjeçare e kanë ngritur një ngrehinë qendrese, heroizmi e krenarie tepër subjective e aspak pragamatiste. Ne zagoritët kemi qënë të aftë, më tepër se të tjerët për të çarë udhëve të kurbetit (brenda dhe jashtë), d.m.th. kemi ndërtuar distancat me të, divorcing ose braktisjen. E kjo dukuri historike është trajtuar, madje, si krenari e meritë, duke i vënë një vulë historike krejtësisht të zbehtë e vallahá, patriotike sepse ata, të mërguarit, nuk e harrojnë Zagorien dhe, dhe disa janë kthyer… Kjo histori nuk është e saktë e më e drejtë do qe të trajtohej si drama jonë, drama e mbijetesës…. Historia edhe e saktë të jetë, nuk është mësuesja më e mirë dhe ajo që shkruhet më subjektivizëm bëhet mësim i keq e me pasoja për brezat. Ne shqiptarët “hamë” histori pa i seleksionuar produktet e këqia të saj, pa mësuar prej pësimeve, duke mundësuar përsëritjen e tyre edhe në trajtat më të shëmtuara të saj. Historia shqitpare e gjysmë shekullit të kaluar është histori e gjymtuar dhe e fallsifikuar, e ideologjizuar tej e mbanë dhe e frymëzuar dhe e kontrolluar nga armiqtë e Shqipërisë. Kjo histori thërret në skenë historianët dhe profesionistët e vërtetë për të ndryshuar e zbardhur të vërtetat, në të kundërt, ajo do të prodhojë vazhdimisht mendime të skajshme e kontradiktore, pikërisht kjo histori fictive dhe e shkruar nga fitimtarët që tashmë janë hubësit më të mëdhenj, rrezikon të na i kthejë atdheun në një kornizë fantazmagorike, e vendlindjen në një kopësht shterpë që prodhon vetëm ëndërra dhe mall ose erotizëm të pabazuar romantik e historik.



*  *  *



Zagoria e ka ndërtuar ose shkatërruar natyra. Ajo është zoti i saj. Me dimra të egër. Shira të pjerrtë e të rrëmbyer. Erë dhe vapë që pëlcet gurin. Male rrethe  rroturll në shumicën të zhveshur. Rrëpira prerë nga përrenj të sertë. Gjthandej përrenj të thellë që hanë nën vete, e kafshojnë dherat e buta të bukës, majtas e djathtas, i përtypin e i dërgojnë në lumë a në det. Fshatra të vogla që mezi duken ndërtuar në rrëzë të kodrav e gurëzuar si zogj në sqetullat e erës… “Dhjetë mjegulla në brinjë” do t’i quante poeti Spiro Dede. Të gjithpushtetshëm mallet varg, Shëndelli-Lunxheri-Bureto e Trebeshin-Dhembel-Nëmërçkë. Në skaje të diagonals Juglindje-Veriperëndim, maja më e lartë “Papingu” e Shkrepi i Zhejit. Që mbyll Luginën nga gryka e Këlcyrës me atë atë shkëmb me kryet në qiell nga më piktoreskët në trojet e Shqipërisë së Jugut. Nëpër brendësi, pllaja e ara si peceta dore e kopshte me dhera buke e pranë ujrave, oaze të gjelbra me pemë e bar, të kërcënuara gjithmonë nga shirat e era e shpesh me arën e mbjellur hipën përroi i nevrikosur dhe e çan mespërmes. Dhe erë. Vazhdimisht erë. Jeta këtu i ka damarët e trashë dhe kallot e ngurta. Mishi i butë i njeriut ka kontakt me gurin dhe dimrin, me diellin djegës dhe erën e nata spërkatur me uje tepër të shndritshëm seç ka trishtim parajsor që zbret prej së sipërmi. Vemia të tremb. Dhe sorrat si peceta të zeza tutje i shtyti era. Dhe pëllumbat dhe lepujt e egër janë rralluar. Është i raskapitur Krishi në Zagorie, kryqëzuar nga ne në krahët e erës që ulërin në boshllëk. E ata të paktët që kan mbetur atje, ajo fytyra e bukur prej race, me ata sy të kthjelltë e të shndritshëm, u bëhet si baltë e përcëlluar nga era e dimri. E në moshat e thyera duket relievi i shkarravitur me përrenj, kryq e tërthorë nëpër rrudha. Herë-herë jeta është e kursyer e lëkundet në fije të barit të thatë, herë-herë derdhet në shira piktoreske e gjelbërime fantastike, ku natyra ulet në qilima shumëngjyrëshe lulesh. Por gjithnjë ajër i pastër pranveror që të mbush kraharorin e që fryn si fllad parajse e dimrit era, era që ulërin si nëpër brigjet dhe humbellat e ferrit…

E zagoriti si lumi. Si era. Ecën. Vrapon. Fryn. Larg, larg prej vendlindjes. Dhe merr në gji atë imazhin e shtëpisë së tij për të mos e harruar si dallandyshet që shtegëtojnë me mijëra km larg…; merr kujtimin e kroit a të  gurrës, të kposhtit të vogël a të mollës së pjergullës, që ka në oborr; të asaj parcele të vogël me barbunja a domate nga ma të shijshmet në botë… Dhe ikën. Ikën. Me shpirtin aq të zbrazur nga vendlindja e aq të mbushur me kujtime për të, me atë lëndën e kulluar e të domosdoshme për të ndërtuar ëndërrat.

…Vendlindja e atdheut në kuptimin ballkanas, që kemi ne për të, është i ngushtë veçanërisht për poetët dhe krijuesit e talentuar. Kujtojmë rilindasit tanë të mëdhenj që të gjithë aktivitetin e tyre patriotic e kulturor e kanë ushtruar jashtë atdheut. Por ata me veprën e tyre, paçka se larg, vinë në çdo kohë për ta begatuar atë, për t’ia rritur supet atij që u ka munguar, të pushtuarit, të varfrit, socialistit… Dhe ka qëlluar shpesh në kulturën shqiptare që ka patur edhe fërkime midis poetit dhe atdheut si Faik Konica apo Martin Camaj, por e drejta ka anuar nga poeti. (Për të mos kujtuar nacionalistët tanë të ndritur të tipit të Mit’hat Frashërit, Hysni Lepenicës, Safet Butkës, Muharrem Bajraktarit, zagoritit Jani Dilo e dhjetra të tjerëve, që ish atdheu komunist i dënoi e i persekutoi pikërisht sepse e deshën kombin shqiptar si komb të pandarë, ndryshe nga Enver Hoxha e Dushan Mugosha…).

Është e vërtetë se poetët në mërgim zvogëlohen më tepër se të tjerët njerëz, por rriten si poetë sepse e përjetojnë vendlindjen dhe atdheun si dhimbje, si mungesë, sepse e kanë marrë të tërin me vete si Gurin e Martinit, si një dashuri që u përvëlon shpirtin… “Atdhe me male të larta / Ti që më rrite që djalë / Dërgomë një grush baltë / Të puth, të të kërrej mallë…” do këndonte bilbili i Zagories, Çajupi.

Nejse,

kohë të tjera kanë ardhë e ndryshimet janë kaq të mëdha, sa shtrojnë udhët e fillesave të reja historike e konceptuale në çdo fushë, pra, edhe në tabutë tona për vendlindjen dhe atdheutn që sot e kanë emrin braktisje. Sot shqiptari jeton kohën kur duhet të rikompozojë vetveten. Në radhë të parë në sferën amteriale personale e familjare, pa të cilën s’ka e s’mund të ketë as patriotë as idealistë. Çdo shoqëri ecën përpara me njerëz të ditur dhe të pasur. Një grusht miliarderësh në Amerikë, punësojnë sot miliona njerëz dhe japin kontribute të rëndësihme në shkencë, ekonomi, mbrojtje, arsim e kulturë ose fjala vjen, t’i heqësh Greqisë, Kokalin, Lacin, apo Bardhi – lojanin, e tre katër të tjerë, ajo mbete pa bukë… As Shqipëria jonë nuk mund të përfytyrohet pa pronën private, pa biznesmenët e vegjël a të mesëm që i japin frymëmarrje tregut… (Nuk po them për të mëdhenjtë milionerë, sepse ata në një kohë të shkurtër, kanë bërë para e investime të pista duke vjedhur shtetin dhe shoqërinë shqiptare nga më të varfërat në Evropë.). Në psikologjinë tonë shpesh ngrihen cmira, urrejtje e sulme ndaj të pasurve të ditës që për pasurinë e tyre kanë bërë sakrifica e kanë derdhur shumë djersë. Ndryshimet në sferën materiale kanë sjellë edhe ndryshimet në mendësi. Sfera e dembelit dhe e fukarait karakterizohet nga shterpësia e ideve dhe nga frika e lëvizjes. Fatkeqësisht, këta të fundit akoma janë shumicë alarmuese, sepse të vërfër edhe në mendësi. Fusha e mendimeve është tepër e gjerë dhe nuk përjashton asnjë alternativë. Veçanërisht mendimet e reja “një këndvështrim ndryshe i sendeve”, ndeshin në kundërshtimin e mendësive kolektiviste ose tradicionale të turmës. Sot nejriu është i lirë të hulumtojë botën e madhe dhe mikrobotën. Parimet e zhvillimit janë pronë e opozitës alternative. Në ndeshjen e mendimeve vihet në provë intelekti i njeriut dhe lfuta e së resë. Tingëllon anakronike sot, p.sh., të mbledhës organizatën bazë, forumin apo kryesinë, komitetin apo redaksinë për t’ju imponuar në emër të tyre “exit” apo “ypsilonit” se … se… se… e disa njerëz që janë mësuar të veprojnë e akuzojnë me gishtin tregues, duke u fshehur pas dorës së tjetërkujt, ose meritave të luftës a të partisë na kujtojnë kohën e mërhumit. Ata janë jashtë kohe edhe kur japin këshilla e moralizime dhaskalish, qofshin dhe dhaskalë të meriturar. Unë jamë kundër erotizmit heroik e historik, jo vetëm se më duken jo realistë e aspak pragmatistë për njeriut e sotshëm, por në gojën e disave që pretendojnë se janë pronarë të të vërtetave, më tingëllojnë dhe pseudopatriotik. Pikërisht këta pseudo të përkëdhelur meritash i bëjnë keq opinionit dhe prodhojnë vendlindje dhe atdhera të paqëna.



*  *  *







Unë vëzhgoj dhe vuaj. Në librat e mia mundohem që tërësisht të punoj me “stofin” e atdheut e të vendlindjes. Gjendja aktuale e njerëzve të mi, është pak të them problematike dhe e trishtuar. Dhe realitetet artistike s’mund të jenë fasada feste e kënge dasme e nostalgji pseudopatriotike. Zagoria sot është një tregim tragjik, me akte shumë, që mund ta kish titullin “Braktisja”. Atje pemët kanë ngritur flamujt e erës dhe rëndkojnë nën barqe të ngarkuara mjegullash e resh/gjaku u ftohet në heshtje/ Në vetmi / Pa një zog / Pa një fole / … Pjergullat nderin krahët / Me gishtërinj kockas si pleq / Qiparizi i zi / Me trupin prej shiu / Regjistron gurët e varreve / Që nisen për kurbet…

Kjo gjëndje drithëruese të detyron edhe pozicione të reja. Nostalgjikët e patriotizmit i kanë këmbët në rërë dhe, kuptimin klasik mbi vendlindjen e atdheun, u paguan harxhe të rënda krenarive fallco. Dhe megjithatë, …

Unë u takoj njerëzve të ëndërrave. Ngado që të vërtitem jam brenda, atje në kërthizë të Dhëmbelit e në mes të Tiranës. Po ta marr të vërtetë poetin e madh grek, Kavafin se : “qytetit (vendlindjes, atdheut. P.L.), nuk kemi se nga t’i ikim.... se ai na ndjek si hije... etj.”, unë, duke ngritur krahët lart, dorëzohem, njëkohësisht i them poetit: Nuk dua ta ndërtoj shtëpinë në hije, dhe, duke kërkuar fole tjetër, s’do të thotë se kam bërë divorc, veçse dua të distancohem prej çdo nënshtrimi romantik e kallp që më imponohet si objekt erotizmi.

... Duhet të pranojmë se intelekti shqiptar është në krizë. Kjo, jo vetëm për faj të qeverisjeve të këqija e të politikës, por edhe të qytetarit, individit. E s’mund të quhet intelekt ai që nuk është në opozitë të përhershme. Ne akoma vuajmë mendësitë kolektiviste “si të gjithë”, d.m.th. psikozën e ish regjimit komunist që vlerat e njeriut mateshin me kutin e nënës parti. Ai regjim na vuri emëruesa të përbashkët e kode të tillë ideologjikë që njeriu, veçanërisht intelektuali zvogëlohej e shkatërrohej i mbërthyer nën thyesë. Në atë bashkëekzistencë për gjithçka dhe solidaritet numërash hipokritë, u shkatërrua plotësisht njeriu e shoqëria sepse, veç të tjerash, u rrafshuan intelektet; gjithkush duhet të mendonte me kokën e partisë ose të masave, si klasa, si tufa. Edhe sot janë të pakta intelektet e veçuara dhe inteligjenca jonë akoma nuk është e zonja të ndeshet e të përleshet me të keqen. P.sh., të thuash sot se poeiza e Çajupit tonë (flas si zagorit) është e tejkaluar e folklorike, se qindra e mijëra poezi të shkruara në këto 15 vjet, nga një taborr poetësh me atë frymë, nuk i thonë asgjë poezisë shqipe, “masat” do të thonë menjëherë se je kundër Çajupit, traditave ose folklorit; pa le të paraqitësh ndonjë mendim alternativ të luftës Nacionalçlirimtare, fjala vjen, që u drejtua nga jugosllavët në dëm të çështjes kombëtare shqiptare, e pra që nuk ishte as nacionale as çlirimtare... etj., etj., atëherë llogarit që ta kanë vënë damkën me lloj-lloj epitetesh sallatoideologjike... Rrjedhimisht mos guxo të kalosh nëpër udhët e salduara të kuptimit klasik mbi vendlindjen, atdheun e simbolet sepse mbi krye ke shpatën e Demokleut...

Njeriu shqiptar ka nevojë të dalë prej mendësive anakronike të heqë dorë nga tullumbacet historike e madhështitë mashtruese, nga idilet rozë e lavditë e pamerituara; jo të mohojë, por t’i thërrasë sendit me realizëm; nuk është meritë e baltës së Zagories, fjala vjen, apo e Devollit që  pjellka poetë e njerëz të shquar. Çajupi na i dha një spunto sheperiotçe kur i thashë atdheut: “Të dua dhe kështu si je, por ku të të shoh të lirë, do të të dua më mirë”. Poeti ka të drejtë por dhe unë që jetoj njëqind vjet më pas tij. As unë s’e kam parë Zagorien dhe atdheun të lirë, sepse gjithmonë të varfër e të rraskapitur, sepse liria shkon vetëm proporcionale me pronën. Shqiptarit ia morën pronën dhe i dhanë lirinë “alla Enver” e kjo liri u rrit si fantazëm e si sakrificë për brezat deri në flijim. Pra, shtrëngoje rripin, mbyllje gojën, “la bar” se... se... Brezit të fëmijëve tanë këto i duken si pallavra e po na ndahen shpirtërisht e fizikisht edhe nga vendlindja e atdheut, sepse s’mund ta parafytyrojnë veten me sakrifica boshe për një vendlindje ose atdhe që nuk u afron asgjë, madje as punë, ujë e dritë e shumë mundime u ka shkaktuar prindërve të tyre. Ajo “Nënë Shqipëri” që është mbajtur dhe si kulm poetik e patriotik, paska qënë e ngjyer e pudrosur, me barkun prej baruti, armatosur e dreqosur sipas shijeve të atij që e konsideronte çiflikun e tij...



*  *  *

Duket se kemi të bëjmë me dy mënyra trajtimi. E para, konservatorja dhe tradicionalja e sheh vendlindjen dhe atdheun si krenari dhe dashuri pa kushte, si histori e traditë dhe e mbush memorien me kujtime nostalgjike. E dyta është më pragmatiste dhe, pa e mohuar të parën, e sheh kryesisht si përjetim dhe si përvojë. Për mua vendlindja është skenë e rastësishme që njeriu bie në kontakt me të qëkur lind, pra një rastësi gjeografike. Kjo rëndomësi e rastit mund të jetë fat i mundimshëm, i vështirë që njeriu nuk i shmanget dot. Deri këtu s’kemi të bëjmë aspak me kranarinë e meritat e vendlindjes, por thjesht me një fatalitet. Të lindësh mes malesh. Në gur. Të nxjerrësh bukën nga guri, qumështin nga guri, jetesën nga gjëmbat e murrizit e sherebela... Të të dalë bretku shkrepave, zajeve dhe baltrave, për bar e për dushk, për dru e për bezgë... Vendlindja mund të jetë dhe një rastësi e lume. Një vendlindje e pasur dhe e bukur krijon një mobilieri mirëjetese e lumturie. Në të dyja rastet rastësia është e pashmangshme e gradualisht bëhet pjesë e individualitetit dhe njeriu përshtatet me mjedisin si hardhucka nën pllakën e shtufit. Ne krenohemi për diçka që të tjerët çuditen. Shumë herë më ka qëlluar rasti të debatoj me poetë e shkrimtarë grekë, kur u shes mend e krenohem për Zagorien e Shqipërinë. Ata më dëgjojnë e pastaj më fundosin: Po mirë, kur qënka kështu, pse i ke braktisur? Si ju, u them -  si ju që punuat 15-20 vjet në Gjermani e Amerikë e tani jeni përsëri në Athinë. Njëlloj jemi. Ballkan hesapi. Gjënë çka. Fasule hamë, fasule molloisim. Po fasulja nuk është formulë lumturie. E shumta, mishi i fukarait. Edhe greku dhe shqiptari, paçka se mund të banojnë në Kanada apo Australi, grekë dhe shqiptarë mbeten. Kjo flet për mirë dhe për një individualitet solid që sot bije ndesh me kozmopolitizmin dhe unifikimin e kulturave por që prespektiva e qytetërimit demokratik flet kundër psikologjive ballkanike. Atdheu e vendlindja nuk mund të lartësohen me sllogane, qoftë edhe në nivelin e simboleve tona, të traditave apo të të drejtave zakonore historikisht të qëndrueshme. Faktet dominojnë mbi mendësitë romantike. Fundi i natës shekullore osmane ne na gjeti “pa atdhe”  dhe fundi i natës së kuqe komuniste gjithashtu... E shqiptarët, sapo prekën lirinë, muarën arratinë. Ndryshimet në vitet ’90 ishin kaq të befta, sa ne u ndodhëm në udhëkryqe të rrezikshme, sepse pa liri të vërtetë, sepse tmerrësisht të varfër. U desh pak metra më tej kufinjve tanë, në perëndim kryesisht në Itali, Greqi e Gjermani që ne, të tronditur, të shikonim një realitet tjetër. Ne hapëm sytë si pas një gjumi të rëndë liturgjik dhe e pamë veten lakuriq kur filluam të jemi të krahasueshëm me të tjerët. Dhe... dhe pamë në dritë të diellit që ky atdheu ynë, “i papushtueshmi”, blinduar me bunkerë e tunele lufte, ai “feneri ndriçues në Evropë”, paska qënë një gënjeshtër e madhe; dhe qytetari më keq akoma, pa bukë, pa këmishë, pa dhëmbë.... Dhe ikëm. Larg nga gënjeshtra dhe mjerimi. Sipas epidemive të mëdha, sipas katastrofave, njëlloj sipas vdekjes së Skënderbeut ku turku kish rrafshuar qytetet e fshatrat e kishte zhdukur gjininë mashkullore. Kjo jona ishte ikja më e madhe historike, jo në kërkim të atdheut e slloganeve fallco, por të vetvetes. E larg, larg Itakës si në luftë!



*  *  *



Më keq e pa veten inteligjenca. Ajo kurrë nuk mund ta braktiste shpirtërisht atdheun. Do veçoja këtu inteligjencën krijuese të braktisur edhe nga politika. Por kjo, indet më të buta e më vitale të atdheut, truri dhe zemra e tij, paçka se e varfër, duhet të ndërtonte brenda vetes një atdhe tjetër..., ndoshta në hapësira më të gjëra që s’kishin të bënin aspak me atdheun socialist.

“S’ta dal dot me qa, moj lale, por me të këndu...” S’ka gjë. Jemi në trojet e dramës. Të këngës dhe të kobit... Dhe unë fola me vetveten, si në gjëndje jermi... Më qe rrezikuar palca e atdheut. Dhe atje, larg tij, në një tavolinë të huaj, me një kafe para e cigare, shumë cigare, do të ngulesha e do mundohesha të ndërtoja një “ndërtesë” të vockël prej fjale. S’kisha ç’të bëja ndryshe. Më kishin thënë që “atdheu është i madh, i madh shumë. Por i copëtuar. E kërkova në mendime deti, Më kishin thënë që është i vogël, i vogël fare. E ruajta në sy si pikë loti.. Por kur dëgjova që ma vodhën dhe ma plaçkitën të mijtë, mora dhe unë diçka prej tij dhe ika. I lashë vetëm zemrën të mos i mungojë buka dhe kripa. I mora ashtin të mos ia preknin krimbat. Mora dhe një fyell që më duhet për të qarë. Dhe një gur për të mbjellur lule...” “Divorc” (Nga vëllimi “Urdhëri i Lotit” Tiranë, 2003)

Por,

ato këngët labe që mora me vete, zakonet tona të mrekullueshme që mbushnin gëzimet dhe hidhërimet e mia dhe në Athinë, kishin të gjitha në thelb një çikë Zagorie e megjithëktë, të pamjaftueshme për t’u krenuar e për t’i rënë gjoksit...

Sepse,

në atë Zagorien time dhe qielli dhe toka më kishin ngushtuar brinjët, mali i Dhëmbelit ishte bërë mal dhe dhimbje. E Torrishta e Çajupi e Shkrepi i Zhejit në fund, të vërejtur janë, ngarkuar me gjëmime, e rrebeshet e pjerrta të shiut e të borës me kishin rrahur me shkop, e shufrat e diellit përvëlues të përcëllojnë leshrat e fytyrën për dreq...

Boshllëku shpirtëror është më keq se burgu. Por te krijuesi siç thotë Zhan Pol Sartri, “është hija e të qënit”, e ekzistencës dhe epshit për të kënduar. Malli të bën nostalgjik po si, si? Nëse do t’u drejtohesha Çajupit dhe Naimit e De Radës, jo vetëm  që do spostohesha njëqind vjet pas, por do isha i pabesueshëm, për të mos thënë qesharak dhe bejtexhi. “Fushat e gjera me lule” “Balta mjaltë e vendlinjes”, as  “moti i madh i Skënderbeut” nuk thoshnin gjë fare, madje ADN-ja ime i adoptonte me realizëm të frikshëm “fusha me gjëmba”, “balta e hidhur” e “moti katastrofik”... Më pranë shpirtit më vinte Fan Noli. Si ai dhe unë, “arratisur, syrgjynosur, po  vajtoj pa fund pa shpresë”...

Ndjenja e heroizmit, e të qenit të fortë, të papushtueshëm, të pavdekshëm, që kishte mbushur gjithë historinë dhe letërsinë tonë, të gjitha programet e edukimit që nga çerdhja në Universitet, kishte marrë fund. Nëpër murana fitimtarësh e lapidarësh dora nuk çonte më lule. Dhe baladat jetonin muzgun e tyre. Përsonazhet e diktaturës po baltoseshin me ngut dhe gjuha e kënga e rilindasve i takonte të shkuarës së largët.

... Larg atdheut por jo jashtë valles –

Çajupi ynë, po të kish jetuar në Sheper, atje në zgrip të Nëmërçkës, (ose dhe në majë të Papiugut) nuk do ta kish parë e krijua “Baba Tomorrin”, aq madhështor e fron Perëndie. Për së largu shikohen më qartë raportet e lartësive dhe humnerat e shpirtit. As Naimi nuk do kish pikturuar pejzazhet shqiptare të mallit, as De Rada atë det dashurie që e ndante nga brigjet e atdheut... Me siguri dhe Fan Noli vazhdon të bredhë “Anës së lumenjve” ashtu “i tretur e i mpakur” me sytë nga atdheut... e ato vargjet brilante të tij do më dukeshin se qenë shkruar më 1997-ën “Seç e shembën derbederët, mercenarët e bejlerët...”



*  *  *

Derbederët... jo të kohës së Zogut, se ata ndërtuan më tepër se Fan Noli, por këta derbederët e pseudodemokracisë. Kurvarët. Hajdutët. Drogaxhinjtë. Tenderofituesit. Derbederët e politikës, të pangopurit dhe ministra e deputetë... pa le dhe kryeministra që hipin e zbresin në krye të Shqipërisë si në çifligun e tyre. E kështu: kur mbreti vjedh edhe një vezë fshatari me të poshtë, kërkon të vjedhë pulën... E fshati digjet, kurva krihet... E njerëzit vdesin, kryeministri është në uikend. Dhe na kërkohet të kthehemi në atë atdhe derbederësh! Në atë fshat a qytet ku kemi lindur e që s’ka akoma drita, ujë, rrugë, punë e “Bensat” e “Audiot” e vilat luksoze të hajdutëve të verbojnë... (unë dhe miqtë e mi poetë, me lekët e kurbetit akoma nuk e blejmë dot një shtëpi). Nuk ankohem për vete, por më tmerrojnë shumica e shqiptarëve që vuajnë e fukarenjtë që blejnë bukën me lista e në ditët e ftohta të dimrit (pa drita) mbështillen rreth sofrës me batanie në shpinë... E kjo gjëndje për disa bëhet kaq e padurueshme sa marrin gruan dhe fëmijët, paguajnë mafiozët e policët dhe venë e mbyten Otrantos apo brigjeve të Sazanit...

Nuk jam nga ata që e ngatërrojnë atdheun me një grup qeveritarësh të përkohshëm, qofshin këta derbederë apo të përsosur... Atdheu është një kompleks që ka të bëjë me jetën e njeriut. Veçanërisht për poetët ai nuk është as fytyra e nënës ose e babait as vetëm varret e stërgjyshërve, as malet e fushat e bregdeti, as toka e nëntoka, ai është sa të gjitha këto dhe më tepër akoma, është vetvete, FRYMË. Pa të, njeriu edhe i pasur të jetë, i ngjan një mobiljeje pa vlerë.

Brenda vetvetes, paçka që goja, ato që ka për të thënë, m’i thotë, gjëndjen e trishtuar të vendit tim e quaj si të përkoshme. Në disa poezi të mia do ta simbolizoja si një pemë... Se një pemë u bë sebep që të ikja...

Të parën e prenë akacjen time / E preu një rrugaç me sopatë

Preu stinët dhe ditët e mia / Më la si cung të mjerë e të thatë

Shtëpia e varfër m’u duk e huaj / Nuk guxoj të dal tek dera /

M’u këput filli i ballonës / Pa adresë më ngriti era

Atdheun e mora të tërin me vete / Një ditë do të kthehem përfare,

Do rilind e lumturuar / Kur të fillojnë të mbjellin fidane...

Por horoskopët ishin të zymtë.

Pastaj sopata preu akualiptet dhe mimozat në oborrin e shkollës pedagogjike ku kisha punuar pesë vjet, pastaj u ngjit e preu pyllin rreth kalasë së Gjirokastrës, Viroin kërcullën piktoreske; më vënë sopata e gotëve dhe astrogotëve shqiptarë “ai njeriu i ri”, yni ra mbi ullinj, portokalle, plantacione me dardhë fiq e qershi në të gjithë vendin... Do t’i kthehesha simbolit të pemës sepse nga shkrepat e “gobit” mesjetar më 1997, në Shqipëri “zbarkuan” barbarët... Ata të Leninit dhe të Haxhi Qmilit...

Sot, më 24 mars 1997 (pas Krishtit) / Një sopatë vrau një ulli qindravjeçar / Mbeti e plagosur dhe hëna që ndiste llambat mbi të / Dëgët e njoma të ullirit me vezullime të argjenta /  Si krahët e një shqiponje / I hoqën zvarrë / ... Dy orë pas plagëve / vdiq edhe hëna... / Thonë se vrasësi kish sy të ullinjtë.... (D.m.th. kish vrarë vetveten...)

E përsëri diçka për nënën, ose për atdheutn, ose për stinën e zisë..., në daç, i thoni... tranzicion... Ç’staturjë t’i bëja nënës që të ngjante me fatin e atdheut?

Statuja e nënës, pemë e lartë / Me rrënjë, degë e zogj të gjelbërt /  E mbuluan korbat edhe këtë vit / S’ka vezullime gjethesh / Zogjtë i nisi larg rrezikut / E për vete mbajti gozhdët e mallit në trup...

E dhimbjet i duron si pemë.

Sh

T

A

T

L

R

T

Ë

Si amazonë

E vetme kalon stinën e zisë...



*  *  *



Monumentet e mia kishin filluar të binin. Zhurmshëm e pa kthim. Dallga më kish hedhur tej dhe u vura në kërkim të Itakës sime. E ajo më largohej. E më dukejs se nuk do ta arrija kurrë. As i thinjur, as triumfator si Uliks (!) Aty më shfaqej. Aty më fundosej. Nëpër mjegulla të kuqerremta... As gruaja s’më pret me ëndje e çëndje qilimish. As qeni besnik nuk më nje...

... Vendet e vogla karakterizohen nga patriotizmi i madh. Ne e duam atdheun, jo se e kemi të lavidshëm, (boll me lavdi të pa qëna!), por se e kemi të vogël, të varfër, të rrezikuar historikisht nga gjitonët e, sot, më tepër nga vetvetja... Po unëjam optimist e i sigurtë se patriotizmi nuk shuhet. Në monumente prove ai e ngre flamurin e shfaqet madhërishëm e tradicional. Kujto 1997-ën! Asnjë herë Shqipëria nuk ka qënë më shumë atdhe. Kujto 1999! Asnjëherë Kosova s’ka qënë më shumë shqiptare. Pamvarëisht se kaosi demokratik i këtyre viteve provoi stade të primitivitetit tonë përvers... Ne kemi nevojë të bëhemi të zakonshëm. Pa genin e aventurës... Në çdo kuptim që t’i japësh atdheut, ai fillon e mbaron tek vetvetja...

Dhe vazhdoi të ndërtojë atë shtëpizën time prej fjale... Duket se s’ka dyer, as dritare, as shkallë... (Mungon lexuesi) Por përbrenda saj ndez llampa e muret më bëhen pentagramë të bardhë... e më cicëron një zog nëpër degëza... ekur ta mbaroj, ndoshta të gjithë poemën do ta quaj “nënë” ose “Atdhe”... Dua të ndez një llampë në kullën e boshatisur të shqiponjës. Pastaj do filloj të ndërtoj dritaret e shkallët që arkivoli im, të ulet ATJE.



* * *

Njeriu nga natyra është nostalgjik e secili kërkon të kthehet pas, drejt rrugëve të gjelbëruara të shpirtit. E malli rritet sa më tepër rritet mosha. Pleqtë bëhen të brishtë si fëmijë, zemërgjerë e të prekshëm edhe për kujtime të rëndomta. Dhe loti u përgjon në qerpikë. E në fyt u mblidhet kokrra e dhimbjes që nuk e kapërcejnë dot. Nostalgjia për vendlindjen, patericë malli. Gjymtyrë prej druri që troket nëpër gurë, e thatë, e plakur e na çon atje ku kemi lindur. Agim djalërie e muzg pleqërie. Dhe ne ca e ca, që thurim bejte për të, bëhemi edhe më foshnjë se pleqtë. E zëmë e flasim me vete, këndojmë, filozofojmë dhe me retë e bardha mbi Dhëmbel. Qefin mbi trup do t’i kemi, natyrisht. E n duket se realizojmë jo vetëm një dëshirë, por dhe një detyrim e përgjegjësi ndaj atdheut. Diçka si varr. E zgjatemi drejt vendlindjes si dy buzë që puthen me zjarr perëndie; na merr kënga me vete e na vidhis. E befas rinohemi. Shpirti na ngre flatra në atë oborr, në atë fshat, paçka se larg malesh kaptuar. E tretim mall e fshijmë hije. A thua kjo është fytyra e mallit? Pak është, pak. Sikur s’i kemi thënë të gjitha. Mos është flutur me krahë që dridhet në ajër e kërkon të ulet në lule çaji? Mos është erë që të fërfërin në gji e të mbush kraharorin? Mos është dallandyshe që kërkon të kthehet? Të zbuti një brëngë, të treti një lëngatë. Dhe flutur, dhe erë, dhe dallandyshe që të merr në krahë e të çon te dashuria; atje tek një mollë a tek një kumbull në oborr; tek era e sherbeles e marajthit, e shtogut, çajit apo trëndelinës. Një çast, një çast. (Oh! Më ka këputur malli nënë!) E pastaj me barit dhe erës, drithëronjës si fëmijë, ulesh te pragu i shtëpisë, plot trishtim, me sytë që ndritin nga loti e zemrën që të hidhet në gjoks si zog i plagosur...

Pak është, pak... Për ne zagoritët malli është shtrati ku gëzimi dhe dhimbja, brengat e mundimet, hahen e grihen me vetveten. Ti shkon e shtrihesh i sëmurë atje, se malli ka temperaturë e të dredh si ethe gushti. Ëndërr është e shkon të prehet, ëndërr pa fillim e pa fund; dashir është që s’di të shteret, dashir që të mëson të duash të gjithë njerëzit. E kur të dashurit e tu janë larg, ose nëna e babai prehen në vorreza, atëherë... Atëherë zgjate dorën dhe kape fytin me dorë, shtrëngoje atë goglën e dhimbjes që të mbyt me atë lëngun prej jodi, hidhi sytë në oborrin e zbrazët, kape me dorë pragun e shtëpisë, parvazin e dritares, lulet e thara në vazo... Shko tek varrezat, përkëdhele rrasën e ftohtë të varrit, dhe zogun që cicërin në gjthe dhe një fotografi në mur...

Kjo do të thotë se do vdesim të dashuruar. E s’është pak që fundi të të vijë në krahë malli, atje ku qave për herë të parë...

Këto provoj. Gëzim të patregueshëm kur vete e i detyruar për të lënë përsëri e përsëri. Dhe mbeta rob i saj. Zagoria më mban të lidhur fort me litar të tendosur. Dhe kur gjendem mijëra km. larg prej saj. Kuaj të penguar jemi, lidhur përjetësisht atje. E më duket se fjala e kënga më barazohen, por bimëza e gjelbër mbete dhe nën borë... Rri e shikoj nënën në sy e psherëtimat më mbytin shpirtin...

Por,

unë nuk i ul sytë e lotëtë s’më pengojnë ta thme fjalën time. Për mall, natyrisht, por edhe për ca të vërteta e gënjeshtra që më janë bërë si gunga prej vitesh.

I përkas ëndrrës por po mundohem t’i prek sao pak edhe faktet, t’i përqafoj të gjithë paçka se po takohem edhe me legjenden e baladat, edhe me përrallat e këngët...

Fatlum, sepse i rrethuar nga njerëz të mençur, po e shtroj kuvendin si në një odë të mbushur me miq.



II.  LEGJENDA – HISTORI – REALITETE



Historia e Zagories (dhe e atdheut) humbet humbellave të Epirit. Nëpër të ka shumë golle qindravjeçarë. Paçka se gjuha jonë e folur është nga më të vjetrat në Evropë, ajo e shkruara është e vonë. Dashamirët i kemi patur të paktë dhe hasmi ka shkruar për ne ç’i ka interesuar. Zagoria është një krahinë e lashtë antike (jo emri i saj). Përpjekjet tona për të bashkuar brigjet e për të mbajtur vetëm në ashtin heroik, janë subjektive e herë-herë jo reale. Faktikisht ne jemi pushtuar nga Roma e Bizanti, turku e sllavi, italiani, gjermani e shejtani por në asnjë dokument nuk thuhet që humbë. Në vendet e zhvillura që, ndoshta, s’kanë histori qëndrese e mbijetese sa e jona, historia mundohet të mos përsëriti gabimet, duke u kthyer në përvojë edukative. Ne jemi mbështetur në tabu dhe s’kemi mudnru të krahasohemi... e na ka pëlqyer që qënien tonë ta bëjmë mitike e atdheun ta mbajmë disi pezull e misterioz pranë legjendës e baladës sesa faktit dhe historisë reale.

... Thuhet se Koncka, fshati im, është i mallkuar. Kallojerët e kanë mallkuar më thosh Maro Spiri, që jetoi rreth 100 vjet. Kallojerët jetonin rreth e rrotull lisit madhështor të Shën Todhrit, midis tokave pjellore të vilave në mes Konckës dhe Hoshtevës. Kishin toka por s’kishin ujë. Konciotët kishin ujë por s’kishin toka. Të dy të humbur pa njëri-tjetrin. Dhe ranë në bisedime për t’i dhënë tjetrit që jetoni të dy palët. Në kuvend, thoën se konciotët u poqën koka qeni e ua servirën si koka qëngji. (Disa thonë që u bënë gjellë me mish gjarpëri). Kallojerët e kuptuan dhe i mallkuan.... “Kurrë mos u bëfshi 30 shtëpi!” Dhe vërtet kështu. Koncka nuk i ka kalaur asnjëherë 30 shtëpi. Kur do njihja mitin grek të Artrideve e pabesitë e tyre, do ta lidhja me mallkimin e kallojerëve të mi. Si një fatalitet që domosdo do kish ndëshkimin përkatës. Nënë Marua nuk mund ta kuptonte ligjine e egër të ekzistencës. Luftë për bukë, për ujë, për një copët tokë pjellore, për një vijë uji. Në të kundërt vdekje, ose ikje, ikje me çdo kusht. Dha ai mallkimi, me sa duket ka qënë krahinor. Thuhet se popullsia në Zagorie s’ka kaluar kurrë më tepër se 4500 banorë. Një dokument i vitit 1826 thotë se më 1431 Zagoria kish 3100 frymë. (Vini re diferencën prej 400 vjetësh). Më 1939, pra 500 vjet më vonë, afërisht kishte po kaq. Më 1981, 1565 banorë, pra, më pak se gjysma e 500 vjetëve shkuar. Sot në Zagorie, të regjistruar figurojnë 1280 banorë, faktikisht janë më pak se çereku i tyre. Kjo ikja e fundit e viteve ’90 ka qënë nga ikjet më të mëdha historike. (Nga Shqipëria thuhet se janë larguar rreth 30% e popullatës). A thua ai mallkimi i legjendës na ndjek këmba-këmbës? Edhe sikur ta shmang fatalitetin, mbetem i mbërthyer në gozhdët e fakteve. Buka dhe dimri dhe guri, më tepër se pleksur në rrënjë legjende, kanë qënë dhe janë të majftueshëm për ikje. Dhe Sheperi si kryeqendër dhe Zheji si fshat më i madh sot i kanë të paktë, shumë të paktë, oxhaqet që nxjerrin tymm... Mbiermin tim të rrënjës “Loli” e gjen sot në Lezhë, Sukth, Golem, Durrës, Tiranë, Athinë, Selanik, Patra, (Greqi), Sharlotë (Karolinë SH.B.A.), Ejshill (SH.B.A.). Si numër, më tepër se banorët e sotshëm të Konckës dhe Nivanit ku kemi lindur. Zagorien tonë e “mban” vetëm nëna ime 80 vjeçe, që kur shkoi për disa muaj në Athinë, nuk poqi gjumë në sy e u sëmur keqas.... se i vuri kyçin portës, se gomarin e fali në një dorë jo të mirë, se qante në heshtje, fshehur nga ne fëmijët...; qante dhe për macen që e kish përcjellë deri te gurra duke mjaullitur, si i vetmi banor që i dhimbte shpirti për të...

Pa e tepëruar aspak ky është fati i të gjithë zagoriëtëve. Zagoria është sinonim i ikjeve të vjetra e të reja. Prej andej vetëm mund të ikësh. Nëpër erë. Nëpër shi. Një gur zemrës dhe mos e kthe kohën pas! Atje ke lënë një stërmundim mbinjerëzor, për bkën, kripën dhe vajgurin... Ky është realiteti i sotshëm tronditës që i rrëzon fantazmat e atdheut me ca emra të thjeshtë fare që s’kanë të bëjnë me legjendë e, ndoshta janë lënda fillestare që ndërtojnë muret e atdheut. “nënë, baba, grua, fëmijë dhe bukë, ujë...”

E më tej: Unë nuk jam plotësisht i një mëndje me thënien e lashtë “Opu is qe patris”; se ndryshe do t’i këndoja Athinës, por as me propogandën e rëndomtë që bëhet kundër kurbetit. Kurbeti nuk është vetëm burim brengash e dhimbjesh, por dhe burim mirëqëniej dhe emancipim. Lëvizjet demografike janë të pashmangshme dhe të domosdoshme... As Çajupi s’ka të drejtë me atë “qeseja një kokërr hudhër” sepse atëherë vendlindja e tij dhe e imja, s’kishte asnjë thelb hudhër dhe, (dreqi ta hajë!), ka që atëherë 150 vjet, që ai vend i mallkuar, diskuton bukën, dritën, ujin...(!)

Në këtë kontekst mallkimi  i kallojereve s’është mallkim, por urim për ikje. E legjenda rrëzohet edhe për faktin tjetër, se ndërsa konciotët vërtet nuk i kaluan 30 shtëpi, por ata u zhdukën fare. Ndoshta rengun e darkës e kanë shkaktuar ata e mallkimi e ndëshkimi ra mbi ta. (Rreth e rrotull lisit të Shën Todhrit dhe në Vila deri vonë janë gjetur mbeturina varresh, madje me kapakë (monokoma), një pllakshe, që specialistët e datojnë, varre para epokës së Krishtit...) Ndërsa emri “Zagorie” dhe përgjithësisht toponimia e saj, i takon kohës sllave. Pothuajse asgjë s’dihet para kohës së S. Dushanit, dhe pas tij deri në pushtimin osman gollet janë humnerike dhe brigjet e historisë të zhytura në mjegull.



*  *   *

Kënga e Dhoqinës. Derisa u bëra në moshë gjimnazi (në normalen e Elbasanit (960-964)), e dija që Dhoqina (Doruntina) ishte nga Zagoria. E dija që fëmijë atë baladë të mrekullueshme që josha më thoshte si përrallë... “Ditën e Pashkës në drekë seç u ther një ka në fshat...” e unë do ta përfytyroja Kostandinin e Dhoqinën sikur kishin zbritur nga  Çajupi “Larg e larg mërguar, nënd’ male kaptuar”, dhe kur i ishin afruar fshatit (Konckës), pikërisht tek porta me harqe guri i Kishës sonë, rreth oborrit mbushur me varre, Kostandini i kish thënë së motrës : “Tani ikë, moj, Dhoqinë,se kam punë në ajodhimë.” Kish zbritur nga kali i bardhë dhe qe futur përsëri në varr...

Mbaj mend që si fëmijë më lehtë kisha mësuar vargjet e çuditshme “Ciri-viu-viu – viu, ‘ Kush ia bën ia bën vetiu. / Kemi parë a s’kemi parë  / Hipur në kalin e bardhë / Shkon i vdekur me të gjallë?!”... Prej këtij vargu, deri vonë, më ishte fiksuar që të vdekurit mund të ngjallen dhe, rreth e rrotull kishës e varrezave, gjithmonë kishte diçka misterioze e të frikshme... (Te romani “Lotët e diellit”, kam bërë një përpjekje për t’i ngjallur të vdekurit, gjithmonë ata të mijtë, varrezave të Koncës)... kur isha student në filologji (1964-1968), do kuptoja se Dhoqina ishte nga çdo fshat i mëmëdheut. Dhe më tepër se me një “stihi”, (gjarpër) që ishte hedhur në kusi e helmi nëntë djem e nëntë nuse e “nëntë djepe m’i përmbyse” kishim të bënim me një mesazh tjetër shumë më të rëndësishëm se fantazia e fëmijëve... BESËN e shqiptarit, që për ta mbajtur, ngrihet edhe nga varri...

Më vonë, kur pasioni për t’u marrë me letërsi, më kishte mbuhur krejt jetën time, do gricesha me veten dhe me Ismail Kadarenë edhe për punë të Dorontinës, të miteve dhe baladave shqiptare. (trajtuar gjerëisht te libri ime “Duumvirati  injë stine që shkoi”). Diku pyes: Pse, o Ismail na i solle përsëri Dorontinën? Ndërgjegja shqiptare atë e kish martuar nëntë male kaptuar, për të jetuar e gëzuar jetën. (Larg fisit si mbijetesë biologjike por edhe si akt kulture për t’u zgjatur më tej.) Pse duhet të vinte dhe ajo në një kalë të vdekur, me vëllanë e vdekur për të vdekur “një në pgra e një në derë / plasën si qelqi me verë.” Dhe do argumenntoja mendimin tim se ajo besë e lashtë dhe primitive mbetur atje në legjendë si simbol, s’kishte pse të zbrise në vitet e komunizmit, midis njerëzve të vet, ku jo besa e virtyti, por pabesia dhe vesi ishin në themel të kohës së re... E po kështu për Rozafën apo baladat e tjera, ku muroseshin njerëz e duket sikur për shqiptarin më i lirë ishte gjaku i njeriut se lëngu i gëlqeres për kështjella e ura...



*  *  *

Hija e Mallkuar. Edhe këtu plekset legjenda me historinë e i japin dita njëra tjetrës. Nodhsta si “Bjeshkët e namuna” në veri. Nuk di pse janë nëmur ato bjeshkë që më janë dukur si një ballkon diellor varur në qiell. Një re e bardhë borë rri vazhdimisht pezull përmbi to, e ato e dinë si e kanë patur hallin. (Aktet tona të veriut janë një mrekulli e gadishullit Ballkanik dhe gjithçka e bardhë e diellore mund t’u shkonte si emër por jo mallkimi). Dhe Mallkeqi i Vlorës ka një etimolgji mallkimi. Tregojnë se 4-500 vjet të shkuara në një ditë u vranë 22 burra. U grindën për ca dhen dhe u çanë me gërshërat e qethjes se leshit të tyre. Gratë e veja i vunë zjarrin stanit dhe deleve. Dhe mallkuan mallin “Mallkeq”, e ky emër i mbeti fshatit. Dikush e mallkoi e fshati s’kaloi kurrë 30 shtëpi. Ndërkohë që kish 4 ha varre. Hija (ime) e mallkuara sapo zbret nga Çajupi është e zë, portë e ngushtë midis malesh e rreth e rrotull, pjerrësia, shkozë e dëngur dhe lisa të vjetër me trungje myshku. Thonë se mallkimi i ka ardhur nga hyqymeti... Ka diçka enigmatike në këtë grykë mali që në brendësi s’ka parë kurrë diell. E thonë se dhe sorkadhja dhe derri i egër dhe gjarpëri që ngjiten apo zbresin në këtë shteg, bëhen të zinj... Rako Spiri do më thosh, vite më parë, se ka një familje të madhe në Kala me mbiemrin “Mëshini”. Një pinjoll i vjetër i tyre, i kapur nga turqit, në atë hije u rezistoi kaq shumë torturave për të mos u islamizuar, sa krejt trupin ia nxinë vurraka-vurraka me kamxhik. E lëkura iu bë si mëshin i zi. Për nder të kësaj rezistence tipike zagorite, i dhën mbiemrin “Mëshin” që kanë dhe sot... Një lloj si “Çaush be, Çaush Hormova, Dhjamë e dyllë të pikova, por besën nuk ta ndryshova”...

Më bindës më duket argumenti i Stefan Bulos në librin me shumë vlera “Këngë popullore nga Zagoria” ku emrin e “Hijes së mallkuar” e lidh me një veprim analog të luftëtarit Kiço Vlashi (1935-1770)... Po e citoj pa ndryshime: Ja kënga: “Kiço Vlash të erdh mandata, ‘ tetëdhjetë sejmenë prapa / Tetëdhjetë sejmenë qenë, vranë Kiço Vlash bukenë....”

Ishte trim i çartur nga Hoshteva... Së bashku me çetën tij luftoi me trimëri e heroizëm kundër synimeve nënshtruese e përçarëse të pushtuesit osman në Zagori... Ai (Kiço Vlashi) organizoi një kuvend zagorit në kishën Shëne Premtes në Hoshtevë. Përpjekjet e para kundër njësive ndëshkuese të Shapllo beut në “Qafën e Mushkës” e në Çajup, ku iu vra dhe i bir, i përballoi me heroizëm... Me dorën e vet i preu kokën dhe Shapllo beut, në shënjë hakmarrjeje për të birin dhe forcat osmane u kthyen me bish në shalë në Gjirokastër. Dhespoti i Gjirokastrës (grek. P.L) vendin ku u vra Shapllo Beu e quajti të mallkuar... pra “Hija e Mallkuar”. Në vjeshtën e 1770, pashai i Gjirokastrës, i tërbuar nga disfata dërgoi njësi përforcuese ndëshkimore dhe me tradhëti arriti të zbulonte çetën Kutal. E rrethoi dhe pas një beteje të lavdishme ranë në fushën e nderit shumë trima të çetës, së bashku me komandantin e tyre, kapedanin Kiço Vlashi... Kështu qofshin vendet e mia, të mallkuara nga hasmi! Bloza e mallkimit të tyre i zbardh faqet e historisë sonë... por...



*  *  *

Ashtu nëpër mjegull ka mbetur vrasja e dhaskalit të Konckës (Ndreko Kostandin Micit). Si një film të zi kriminal ma kanë treguar të gjithë. Por askush nuk i është përgjigjue pyetjes pse , pse e vranë atë burrë të bukur e nga më të kulturuarit në krahinë? Kish mbaruar një shkollë gjermane në Athinë, i lutet rektorit që, për nevoja të mëdha ekonomike, të punonte diku afër shtëpisë. Emërohet nëndrejtor i shkollës së Manastirit në Nivan e për ca kohë dhe drejtor shkolle në Nartë të Vlorës. Ndreko Dhaskali “qethej me deshë” e miqtë e tij më të mirë ishin Andon Zako Çalupi dhe haritejtë. Dinte gjashtë gjuhë të huaja dhe biblioteka e tij ishte me emër. (Së bashku me bibliotekën e jashtëzakonshme të Ilia Dilo Shuperit, që u dogj me urdhër të Jugosllavit Dushan Mugosha, kjo u dogj nga gjermani).

Vetëm vrasja dihet, jo shkaku. Një vrasje makabre nga të rrallat dhe e vetmja që mbahet mend në historinë e Zagories...

Kthehej nga Nivani atë mbasdite. Kaloi mbi shtëpinë time e dikush nga Spirajt i tha: Ç’e do gjithë këtë mjekër, profesor? Shko të të rruajë Peçua sipër! E berberi... i preu kokën... Në muzg e bënë trupin e tij copa copa dhe e ngarkuan në mushkë në thasët e plehut... Binte shi e lumi poshtë i gllabëroi copat e mishittë atij burri e s’u gjend asgjë... Pastaj pasoi një gjakmarrje. Një pinjoll i spiraleve u vra me një kapak guri hedhur nga lëmi i Micanje. E gjaku u mbull një me një, sipas kanunit. Ish koha kur në shkollën e Manastirit diskutohej të zëvëndësohej greqishtja me shqipen dhe me mësues vendas. A thua kish dorë kali i trojës? Nuk di të ketë patur filogrekë në fshat; as spiratet nuk njiheshin të tillë. Megjithatë,... dorën nuk e vë në zjarr... Vrasja ka mbetur enigmë e mbështjellë me mjegull... dhe e ka marrë lumi...

Thimjo Peci, i njohur edhe për qyfyre me kripë, tregon se mësuesja e fundit greke, ishte një femër e bukur, beqare që e donin dhe e respektonin nxënësit dhe prindërit. Askush nuk guxonte t’i thoshte se kish ardhur koha të largohej edhe Olimbia. Si t’ia bënin? E thotë kryeplaku: (nuk më kujtohet emri) More djem! Po turp të keni, more djem. Si nuk paska një bukurosh ky fshat? Ç’prisni? Unë, plaku, t’ua bëj dhe atë punë... Për ca kohë Olimbia u barros dhe iku vetë... natyrisht me kujtime të bukura nga Zagoria...



*  *  *

Lisat madhështore të gurrës së Konckës. I kam në sy. Ishin tre gjigandë që kish bërë natyra me kryet në qiell, të trashë në trung sa nuk i zaptonin dot tre burra me krahë. Kishin hije lisi e nën ta veronin mijëra dele. As gurë nuk na lejonin të hidhnim mbi ta. Thuhej se secili kish në trup nga një gjarpër të madh roje. Dhe degët e thata kur binin në udhë askush nuk guxonte t’i merrte për zjarr se ishin të Vakëfit. Me sa duket njerëzit ruanin dhe respektonin ata monumente të natyrës, si rrepet madhështorë në Nderan e në Topovë, si pyllin me bredha të Zhejit (bredhi i bardhë i Maqidhonisë), mbi të cilin nggrihej aq krijenec shkëmbi i Zhejit...

...Te lisat e kisha fjalën. Një natë me gjëmime sa tundeshin malet, ra një rrufe në lisin më të madh. Që nga maja deri thellë në rrënjë iu hap një vijë, një plagë gjataroke që i përshkoi të tërë trupin. Me sa duket natyra qe zemëruar me monumentin e saj qindravjeçar dhe vrau. Për çudi pas pak kohësh ranë të tre lisat gjigandë. E nënë Marua më thosh se do të bjerë kob i madh e gjarpëri do pëlcasë nga dheu...

I thashë një ditë: Nënë Maro, ç’është ai gjarpër që do të pëlcasë nga dheu.

-Nuk e di ti?...

-Jo.

-Ai nuk ka pëlcitur, tha ajo –nuk e ke parë ?! Dhe mbylle gojën, mos më pyet më...



*  *  *

Gojëdhënat thonë se të parët e Zagories jetonin në këtë luginë pas malesh që në lashtësi. Të tjera shtresa popullate kanë ardhur pas 1500-ës nga bregdeti dhe Labëria, larg tamtameve turke për tu mos u islamizuar. Kjo zonë mbeti tërë kohët 100% kristiane e Manastiret e kishat e shumta, vendet e shenjta, Kondizmat ishin shpërndarë gjithandej. Janë mjaft të njohur manastiri i Nivanit, Hoshtevës, Zhejit e Konckës edhe si vende historike ku grumbulloheshin njerëz për veprimtari patriotike e kulturore. Mbaj mend që plaku i urtë Thoma Dva më thosh se në Manastirin e Konckës për Pashkë piqeshin qindra deshë. E gjithë krahina binte erë mishi të pjekur dhe vinin për kremtime fetare që nga krahina. Gjyshi i tij kish ardhur në Konckë nga zonat e Labërisë, e baba Dova tregonte se ai (gjyshi) deri von kishte letërkëmbim me vëllanë e tij në Labëri që ishte bërë mysliman...”Lum si ju shkruante ai, që ikët e ruajtë besën  dhe fenë, kurse ne...”.

Kjo ardhata e fundit e zagoritëve pas pushtimit turk është shtresë e re popullate që u vendos këtu pranë ujrave dhe kullotave, ardhatë që ka ruajtur plotësisht zakonet dhe traditat e Labërisë me një lidhje vëllazërore e patriotike shëmbëllore. Me sa duket e drejta zakonore e Labërisë ka vepruar si një lloj shteti e kanuni për administrimin e jetës së tyre me tipare të njëjta. Nuk dihet ç’influencë konkrete ka patur kanuni i Papa Zhulit apo i Idriz Sulit në Zagorie, por llogjika ta pranon, se pamvarësisht se jo i shkruar e i dokumentuar, ai ushtronte si e thënë, e aprovuar nga ndërgjegjia popullore, si e drejtë zakoni dhe detyrimi për të gjithë. Një lloj si kanuni i Lekë Dukagjinit në Veri, (apo kanuni i Arbrit a i Skëndërbeut) me përkime të përbashkëta kuptimplotë që, veç të tjerave, tregojnë unitetin shpirtëror e kanunor të kombit shqiptar.

Kam mendimin se ne shqiptarët, të fuqishme kemi patur vetëm bërthamën e shoqërisë, familjen. Kjo bërthamë solide, gjithsesi e virtutshme, konservatore e patriarkale, historikisht ka mbetur si celulë brenda vetvetes. Sa herë shoqëria shqiptare zgjatej për të krijuar shtet hollohej e dobësohej për dreq. Deri te familja shkojmë ne. Përfaqësimi si fshat përbëhej nga kryefamiljari i çdo dere, ndërsa përfaqësimi si krahinë nga një pleqësi, disa burra të urtë me fjalë e kuvend që me vendimet përkatëse shuanin konfliktet e administronin juridikisht jetën. Duhet thënë se përtej familjes, gjithnjë kemi vuajtur nga fryma egoiste, përçarëse lokale e bajraktare e sa më i gjërë të qe përfaqësimi, aq më problemor do ishte kuvendi. Kjo ka sjellë mungesën e shtetit dhe një raport negativ jo dinjitos të qytetarit me të drejtën dhe detyrimin. Psikologjinë e fshatit, krahinës, qytetit, bajrakut pra psikologjinë e përçapjes, e kemi ngritur në shtet ndaj ky ka qenë ose fiktiv, ose si ngrehinë antogoniste më qytetarët e vet. Po të shtoj këtij shteti edhe interesin e ngushtë vetiak “të bajraktarëve” plus përçapjet fetare, më rezulton një shtet mungese, fantazmë traditë kjo, nga më negativet e shoqërisë shqiptare. Kështu ka qenë në kohën e Zogut, me influenca koloniale, veçanërisht për veriun e Shqipërisë. Kësaj tradite nuk i ka shpëtuar as shteti i ri demokratik me Sali Berishën e Fatos Nanon në krye... Por le të vimë në temën tonë.



*  *  *

Krojet, gurrat dhe burimet e Zagories janë proverbiale. Të ftohta akull, të pastra e të kulluara zajeve. Pikërisht këto i kanë mbajtur lidhur zagoritet me vendlindjen. Gurra e Konckës, më e madgja në krahinë me dy lugjet e mëdhenj kishte aq shumë ujë sa ujiste të gjitha arat e fshatit deri afër lumit, në “sheshe të mëdhenj” apo deri në Murrize e Ahe. Tek sheshi i gurrës, edhe sot gjendet nën dhe kanali i veshur me pllaka e i lyer me një lëng të veçantë (si të gjithë ujësjellësit antikë) që e sillte ujët e pijshëm të gurrës mu në mes të fshatit. Gurra është jeta e fshatit, siç është Çalaku me atë ujë të rrallë e të lehtë (thonë gjeologët) për të pirë, ose burimi i Arminxores. Pastaj gurra e bukur e Nivanit e krojet në sheper, Nderan, Topovë, Iliar e Zhej. Ndërsa burimet e Çajupit, anëve asaj fushe me rreth (               ) ha, që sikur e ka ndërtuar Perëndia me dorë midis maja malesh.

“Jankua” dhe “Brati” janë të njohurqa në të gjithë Jugun. Tregojnë se Kiço Andoni nga Bythyqi rreth viteve 1935, u kthye mish e duke pirë nga ai ujë dhe u shërua plotësisht. Kur u dërgoi mjekëve të tij analizat e mushkërive tani aq të pastra, ata që e dinin të vdekur, nuk e besuan. Të tilla janë edhe ujrat e Buzës së Rripës në “Çajup” të Ojës, të Papalepurit.

Për rreth burimeve, dhe kudo, kryq e tërthor Zagories, pos sidomos në Malin e Dhemelit e të Rapavicës, specialistët thonë se gjenden kullotat më të mira në Repuplikë, dhe djathi, gjalpi, mishi e kosi, me atë aromën e mrekullueshme të shumëllojshmërisë së barërave e luleve3 i ka bërë të njohura në tregun ballkanik e më tej. (Edhe ata të shkretët, anëtarët e Birosë Politike) nga baxhat e Dhemelit e të Libohovës e preferonin djathin). Namin e këtij djathi e kam dëgjuart edhe në Athinë e ky i llojit (Feta ipiru) = (djathë epiri) është edhe sot, nëpër supermarketet më i shijshmi e më i shtrenjti, e gjithë aromë...

(Dhe erdhi një kohë që ia morën Zagoritët delen, dhinë, derrin, e qetë,... i dhanë 30 lekë në ditë punë ( sa vlera e dy boqetave “partizani”) e i thanë mbill duhan, koreandë(!)... e u katandis njeriu i punës të hante bukë e qepë e gjizë dhe Zagoria u izolua plotësisht nga perëndia e nga Partia e të ikje prej saj ishte faty i madh...)

...Në kohën e Zagories së kuqe” kish ardhur një 15 korrik një bllokmen i njohur në festën e çlirimit. U ul këmbëkryq (siç i mësonte Emeri) pranë fshatarëve të mi te gurra e Konckës e me mish të pjekur e raki përpara tha:

“Lum ju për këtë ujë!”

Fshatarët ulën kokën dhe heshtën. U hodh pastaj Ndreko Deshja e i tha: Për cilin ujë e keni fjalën?

-Për këtë ujët, të gurrës suaj...

-Ne nuk e njohim (!), ia ktheu xha Ndrekua.

-Si nuk e njihni?!

-E po, që thua zotrote, që ta njohësh gurrën tonë, duhet të hash mish të pjekur, në mos, ajo të gërryen e të ha...

Një vit tjetër kishte ardhë një bllokmen tjetër, djalë vendi domosdo. E djalin, apo nipin e tij, e caktuan të flinte në shtëpinë e Mihal Vashës në Nivan, shtëpi punëtori të pashoq e nikoqir i mirë... E shtroi Vanthua e shkretë krevatin e mikut mirë e bukur me çarçafë të larë e të hekurosur, por ai nuk fjeti qetë. Seçe bëheshin ca fantazma në gjumë e dy tre herë u tremb e hapi sytë. Nga çasti në çast i dukej se do hapej dera ta hante lopa... Ç’kish ndodhur? Lopën e shtëpisë e kishin ndarë nga viçi e ajo dy tre herë natën thërriste të birin... E i tha të atit bllokmeni i vogël që në atë shtëpi s’më pritën mirë, se atje më tej shtëpisë qante lopa... A u hëngert lopa, që s’u hëngri (!), thuaj...



*  *  *                                                                                

Gurra fshatit do ishte pa vlerë pa vijat e saj (degëzimet e kanaleve). Një lloj si një bankë pa qarkullim parash. Më tepër se për të pirë, gurra shërbente për vaditje. Konciotët, të vetmit në zonë, e ndoshta në të gjithë vendin, vadisnin arat edhe natën në orar rreptësisht të shpërndarë sipas familjeve e parcellave. Vijat hapeshin çdo vit fshatshse. Vija e sipërme e merrte ujët nga lugjet direkt, ndërsa vija e poshtme (më e madhe) e merrte ujët nga nënteja. E në behar përroi i thellë i gurrës që zbriste vertikalisht në lumë, ishte i thatë. Qindra mijra vijëza e çonin ujët e ftohtë në çdo parcelë toke, në çdo rrënjë misri. Arat pa ujë (Kserikua) ishin ara pa jetë. Të këpusnin shpirtin ato t’i shikoje me ato bimë misri dy pëllëmbë që s’hidhnin kurrë kokërr e ashtu të zbeta, të fishkura si foshnja të sëmura shpesh nuk jepnin as kufomën (kallamenë) për zaire...

Çdo vit krijohej komisioni, që caktonte orët e domosdoshme të ujitjes. (të radhës, i thoshnin, radha e ujit si radha e ruajtjes së lopëve). Nëna ime ishte shumë e shqetësuar kur i vinte radha e ujit. Mbaj mend që i mbaja fenerin natën e ajo ma shatë, me shpejtësi roboti, mbushte e kthente ujët e lehëve në çdo vijë. Sahatet e fshatit kurdiseshin me sahatin e përgjegjësit e një mbetje ore, një hile, një kthim i padrejtë i ujit krijonte zallohira të mëdha. Sahatet me zile vetëm për radhën e ujit, e kur ulërinin natën jepnin alarmin, për mobilizim të të gjithë familjes. Dhjetra skena ran në kujtesë e të gjithë bashkë, si një akt tragjedie do t’i fusja në poemthin “Zilet e ujit” te vëllimi “Vdekja e trëndafilave”:

“Bjeri ziles, shko e fli pastaj!” / S’është tringëllimë krimi / Po zilet e ujit, zilet e misrit/. Cicërima alarmi / Të pakëputura / Më kumbojnë nëpër natë. / Fantazmat e Makbethit për të thyer natën time copa-copa / Kanë zbritur në fshat./

Duar magjistricash kurdisin sahatin / Një orë unë, një ti, tjetri tre, sipas radhës./

Uji është tingull / Uji është misër... “Bjeri ziles, shko e fli pastaj!”

Ziletr e urisë / Qepallat e gjumit / copërza m’i thyen në xham/ Kur diku ngecin akrepat / egërsisht përplasen shatat /

Në lugun e gurrës / si në kafkën e hënës së thatë...

Uji është tingull / Uji është gjak /...”Bjeri ziles, shko e fli pastaj!”



*  *  *

Të panumërta ishin skenat me grindje, sharje qoftë dhe për gjysmë ore ujë më pak a më shumë. E kur vera ishte tepër e nxehtë dhe e mundte gurrën arat e bukës përcëlloheshin nga dielli e të merrte vaji. Shpesh gratë ziheshin nga leshtë e kokës e të kujtonin Tanën e famshme të Çajupit. Nuk e harroj një skenë. Për të qarë e për të qeshur:

U grindën Tefta e Dovanjë (Uçja) me Urani Premtin (mananë e Letës). Të dyja gra të veja e punëtore si ato. Pranë lugjeve të gurrës ishin e, kthe njëra ujin, e kthe tjetra, Ashtu me shat në dorë, të dyja të raskapitura e me flokë të shpupurisura e të dala nga shamia, pasi u lodhën, filluan të shaheshin.

Uçja: Ikë, moj se të njoh cila je!...

Urania: Si më njeh ti? Mu bëfsh kurban i bythës.

Uçja: (që s’kish ç’t’i  thoshte më): Ti mu bëfsh kurban, kurban i bythës prapa!... (E bama me dorë vitheve të saj)

Urania: Të zëntë një purthë, moj e degjorë... e çudiç dynjanë!...

Dhe pastaj u ndanë. E ujët mbeti shkretë në përrua.

E kisha ndjekur skenën nga larg e të nesërmen i thashë:

-Uçë, pse u zutë ashtu me mamanë e Lelës?

-Na dëgjove dhe ti, more shejtan?! ( Dhe qeshi, hi, hi, hi,

Iu afrova edhe më: Mirë kurban, i thashë, mirë dhe kurban i bythës, po kurban i bythës prapa çdomethënë?

- Ua, ua! E paske dëgjuar edhe këtë? Po ajo çmë tha e dëgjove? Të zëntë purtha më tha... Dhe lëshoi një të qeshur si hingëllimë. –Lere, tha, krekonome!, po ti, mos i thuaj njeriut, se unë kështu e kam. Më bie nga një rremb e bërtas., po s’i bijë njeriut më qafë. Goja më ikën, por zemrën e kam të bardhë... Ja kështu, ma bëri borxh, e s’mbajta mend çi thashë... (Uçja rron akoma. Mamaja e Letës ka vdekur. Mëma të dashura!, Kurrë nuk u ndaj nga nëna ime... Lejomëni tu puth e tu përqafoj atje ku jeni!



*  *  *

Ka ca gjëra që i ka marrë përralla dhe si në përralla tregohen, “na ish njëherë...”, natyrisht kur rrënjët e fakteve historike janë të zhdukura. Nga përralla merr mallin e vet edhe legjenda e ka ca piktokimi midis tyre që pranohen ashtu si thuhen. Flitet për ish fshatra të lulëzuara, të populluara e të zhdukura. Shumë pak dimë për Pleshën (afër Hoshtevës) që dhe Eçerem Çabej e përmendtë si qytezë antike; Nuk dihet gjë për Lukarin, pak fare për Dërrmazin, Verrinë etj... Ka, madje mbeturina varresh shumë të vjetra, të gjetura andej këndej të pa identifikuara. Çajupi, thonë ka qenë i banuar e pastaj në luftë me dimrin, janë spostuar tej Hijes së Mallkuar, drejtim Topovës, në Dërrmos. Por dhe këtu sundonte bora e një pjesë ka ikur e kanë krijuar fshatin e sotshëm grek, “Dremadhes” pak më tej Sopikut. Pjesa tjetër zbriti anës lumit në Vërri, qendër e njohur deri von e me shumë objekte kulti për rreth. E tamam si në përrallë: U shfaq pastaj një gjarpër i madh që u shumua e u bë i rrezikshëm e banorët u shpërngulën nga Vërria në zhejin e sotshëm, fshati më i madh i krahinës.

















Një parantezë: (Do të njihesha me këtë fshat, e do më bëhej i dashur si fshati im, do miqësohesha me dhjetra njerëz brenda zhejit e kudo që kish zhejotë sidomos në Tiranë e Vlorë, e kudo më hapej një vend miku, si dhëndërr i Sulanje. Prej andej nga rrëza e shkëmbit madhështor të zhejit,nga shtëpia e kreit të fshatit, kish fluturuar një "thëllezë" (studente në vitet 1966)… "E kapa" në fole e ish e vërtetë, jo si ajo thëlleza që kisha kapur kapur në shkëmbin e kuq me 11 vezë e e kisha varur në man, dhe e lëshova se mu trishtua se i kisha grabitur malin… Me këtë të dytën do ndërtoja folenë time të shenjtë. Evanthi quhej (Eva) e me të do lindja tre djem, Dritanin, Arturin dhe Gentin e së bashku do organizonim rritjen dhe edukimin e tyre, poemën më të bukur të jetës sonë.)



* * *

Deri te fëminia ime kanë arritur dhe lazarët, ca shfaqje "teatrale" këto që i prisnin me gëzim të madh në hyrje të pranverës. Tani i gjykoj si mbeturina tepër origjinale, shumë të lashta, ndoshta që nga koha e Dionisit grek, apo më tej akoma, të kohëve pagane. (Karnavalet duhet të jenë pak më të vona. Ndoshta!) Do mblidheshin djemtë e fshatit. Vriteshin si palaço, me një farë rekuizitë të përcaktuar, do vinim nga një haxhure në kohë me karton e gazeta e xhufka që mezi i sajonim e mezi e mezi gjenim dhe kartonin, dhe gazetën e xhufkat me ngjyra. Do bajatiseshim me mellan e me ngjyra në fytyrë e do mblidhnim të gjitha zilet e këmboret e fshatit, për ti varur në mes (mua nëna më jepte brezin e saj) e i tundnim duke kënduar pranë çdo porte. Fato Dova kish një bri (një kërmill të madh si barie që tundej vendi. Të zotin do ta bënim kapedan e ai do t'i binte bririt, do mbante dhe shportën për të mbledhur vezët që na jepnin nikoqiret e fshatit. Mbaj mend që ne lazorët e Konckës, kishim këmborë e zile të mëdha. Ato na i jipte nuni im i nderuari Pano Nika, që kish bagëti shumë e desheve e cjepeve të mëdhenj u varte ato, "Dypet" e mëdha që kumbonin e tundnin faqen e malit. Copa këngësh me kanë mbetur në kujtesë akoma: " Ikëni gjërpenj, ikëni hardhica… Se erdhi Vangjelizm dhe u pru e u shkurtoi… Ose, kur zonja e shtëpisë na jepte vezën (rrallë herë dy e tre kokrra, ose lekë, ose karamele a llokume) ne këndonim në kor: "O moj, ti që na dhe venë, të dhëntë zoti shëndenë" Rrallë qëllonte ndonjë portë që nuk hapëej ose ndonjë grua që nuk na jepte gjë e ne ia thoshnim duke ikur: "O moj ti që s'na dhe venë, të bëftë gjarpri folenë!"… Qëllonte që lazoret e fshatit hidheshin dhe në fshatra të tjera e jo rrallë kërciste dhe sherri me "skuadrën" vendase… Mbaj mend që një herë na erdhën Hoshtevjatët tek ne. (Na morën riskun) e Noço Dova u rrah me ta e mua si me të voglin (apo me mistrecin) më ngarkojnë me një mision "sekret"… "që e kreva me trimëri": Kur lazoret e tyre kaluan poshtë lëmit të micanje, unë u lëshova një gur nga i isipra, (nga lart) mu në shportën mbushur me koqere…

Këto e veroret apo verojkat, një gjalm me fill të bardhë e të kuq të dorës, një plis me bar jeshil te pragu i derës apo një tufë me qumështor e degë thame varur në portë… (që viti të kish gjelbërim e qumësht), padyshim janë shfaqje pagane e tregonin dashurinë e njeriut për pranverën, jetën e begatinë aq të dëshiruara…

… Në Athinë do shikoja përvit, shfaqje të mrekullueshme mirearga mizuare të këtyre kremtimeve (prag poshke apo "Kathari dheftera" (e hëna e pastër) ose karnavalet", kryesisht ose plotësisht origjinale nga zonat veriore. (siç thonë ata, "Vorio Epiri"). Kam krijuar bindjen se kulturës greke, ti heqësh kulturën e Epirit, këngët, vallet, zakonet, pse jo historinë e njerëzve aq të shquar në majat e politikës, të artit, të trimërisë, të racës epirote do të duhej tepër bosh… Neise, kjo është temë tjetër… Ne kemi dhënë më tepër se kemi marrë e kulturat në gadishullin tonë, janë kaq të ndërthurura, sa, kush i mendon me kufinj e dogana, gabon…



III



Atë çikë Zagorie që na ak mbetur, ato të pakta kopështe të begata e të gjelbëruara, ku këndon bilbili, atë pak gjë të gjallë aq të shëndetshme, ato shtëpi me rrasa guri, por oda qyteti nga brenda…, i kanë mbajtur njerëzit e punës, (më saktë Ata që kanë punuar e mbetur atje). Natyrisht burrat me zeje e profesione, me apo rogë, por monumentet e punës, heroinat e vërteta janë gratë…

Atje nënat, motrat, gratë dhe vajzat tona janë hequr bran pas parmendës e gjurmat e qeve, ditë e natë për dushk e për dru, në vadi e në qilizma me bel e me kazmë; të stërmunduara, të stërkuqura mbytur në djersë, ato, sorkadhet e malit; të mirat, të xhindosurat e të urtat; ato epirotet e historisë, me veshjet e rënda dhe siluetat e trupit dardan shtrembëruar nga pesha e mundimeve deri në gjymtim…

… Nga kjo lodhje e egër e çnjerëzore "as bari nuk mbin në qafë" e "nga gulçimi, buçet era, se punojnë e lodhen gratë / po çlodhuni pak, moj të mjera se punoni ditë e natë.

E ndërkohë, të pastra e nikoqire, të pagjuma e të gatshme në sakrifica, deri në sakrilegj; e ndërkohë, me majën e gjilpërës do qëndisnin perde, mbulesa e këmisha e me atë dorën e florinjtë do t'hollonin petet e byrekut e të shpejta si era, të "kurdisura" si mekanizma, do shtronin përplot tavolinën për mikun, e plot dashuri e diplomaci, të gatshme të merren vesh me Zotin dhe me djallin…

Vargjet e A. Z. Çajupit "Burrat nën hije, lozin kuvendojnë / Pika që su bije, se nga gratë rrojnë" nuk janë plotësisht reale. As burrat në Zagorie s'kanë qenë dhe s'janë dembelë, as ata s'kanë ndenjur nën hije e s'di të ketë rrojtur ndonjëri nga gratë. Përkundrazi burri me kurbet e gruaja me gjilperë, (në kuptimin e punëve në fshat e në shpi) bashkë e kanë përballuar jetën. Ndërkohë për burrin kurbetlli, që kthehej me të rrallë në fshat natyrisht i veshur bukur, dhe me kullaro e jelek, e qpstek, mustaqelli e këpucë të llustruara, nuk shtrohej më problemi i punëve ordinere. Ai ishte burrë "me xhep" e natyrisht i pëlqente dhe të pinte, dhe të bënte një dorë letra a një dorë muhabet te mesi i fshatit. Faktikisht ata kanë sjellë në vendlindje kulturë dhe një mënyrë jetese "më qytetare" edhe se qytetet e Shqipërisë. Të shikosh gjyshrit tanë në fotografi nga veshja duken si personalitet të larta. Vetëm komunizma e zgerlagi burrin dhe "e emancipoi" ose e shkatërroi gruan; njëkohësisht i mësoi dhe "dembelë" hilëqarë e hajdutë për të zhvatur diçka nga prona e përbashkët, nga pjata e togut që s'e hante as qeni… Natyrisht kjo ishte një luftë për ekzistencë e, si e tillë, tepër e egër. Njeriu s'mund të jetonte me 3-4 lekë në ditë dhe më i ndërgjegjshmi, do ta mirrte një kallup misri në luftë a një duaj bar në mes të samarit të gomarit. Shtëpinë, kurrsesi, nuk e mbante dot gruaja me ditpuëne dhe burrat me rogë, guzhinier, mësues a ekonomist, apo në administratë "me ditë fikse" ishin baza ekonomike e familjes.

Ndërkohë, burrat në kooperativë (jo vetëm në fshatin tim) gjithsesi raskapiteshin si dhe gratë. Disa prej tyre si Harillo Mici, Thoma Haxhiu, Orest Semi, Teli Telo, Çefe Spiri etj… Kthenin një pllajë mali me kazmë duke punuar tokat në sheshe të vegjël, Dudushore, murrize a Rrëza… edhe gjysëm metro thellë qilizein. E punonin me parmendë e me bel, me drapër e sopatë, apo gdhiheshin përjashta me bagëti. Ndërsa Teli Telua me të vëllanë (Sofokliun), e Jorgo Konomin do përbënin bërthamën e një skuadre ndërtimi që siç thotë Teli, kemi kaluar nëpër duar të gjitha muret e çatitë e Zagories. Pa gabuar them se njeriut zagorit, burrë apo grua qoftë, mund t'i bësh jo vetëm një portret por dhe statujë nderi si njeriu i punës. Në pamundësi për të gjithë, unë zgjodha disa që njihja më mirë, i bindur që dhe skicimi më i thjeshtë flet për secilin. Më së paku ata janë personazhe të gatshëm, e më të dashurit prototipe në romanet e mia modeste. Si letrar, ndoshta, kam zgjedhur më të veçantët… por këtu "personazhet" e mi janë identike e që nuk e kanë patur fatin të dalin nëpër gazeta …

Agathia e Nikajve. Robot pune. E shpejtë si furturë në droper e shat. Ditë e natë. Sa vadiste kopshtin që pa gdhirë, do shkonte në mal të mbërriste mushkën me maragth apo shpatezë. E mbaj mënd me cullufën e flokëve të bardha, jashtë shamisë e me ballin gjithnjë të mbuluar me djersë. Ajo nxitonte, kudo nxitonte…

Një ditë i tha brigadieri të të shkonte për të korrur grurë në Rrrëza .. (grurë ziu, i rrallë e mbushur me gjëmba… Më ka qëlluar që nënës sime i kam hequr dhe dhjetë gjemba bga dora…) .. ish korrik e guri i bardhë piqqej në diell Thanasi (Çuli e thërrisnin) i shpuri të emës që s'po kthehej drekën… një pagure me dhallë për t’i lagur shpirtin. U ul në shesh, tregoi ai e avullonte nga dielli… Asnjë minutë s'kish pushhuar drapëri i saj. E tha një çast: Ç'është tani, mëngjes apo darkë?… Befas në kokë dëgjoi një zhurmë të stërzgjatur, diçka si ulërimë… Mezi e prunë në shtëpi. Në kujtesën e saj të goditur një drapër i shpejtë korrte grurë e gjëmba e duajt nëpër ato parcela të pjerrta arash, kishin mbetur pa lidhur, atje në rreze të Kronikoçit. Përkujdesjet e familjes nuk u shpëtuan dot. Vdiq pas ca ditësh në duar të fëmijve e të nuses së saj Vergullës që punonte si ajo… Kështu punonte edhe Vikua e Silja, dhe motra ime Amalia, dhe Arta dhe Ervua… Nënës sime do t'i binste disa herë të fikët arave e Jorgo Konomin do ta gjenim të vdekur diku afër Dudusharëve… Plot raste ka Zagoria të njerëzve të vdekur në punë, të rënë nga lisi a nga mani a nga shkëmbi si dëshmorë pune.



* * *

Harillo Mici, personazh i gatshëm, i denjë për dramat e Brehtit. Krejtësisht i veçantë në fatin e vet. Gjithë jetën në fshat e fshati nuk e njhte. Ai dilte nga shtëpia me një e kthehej me një. Nuk i besonte ditës e natën, nga shtëpia e tij deri në Qirosule pranë lumit, do fliste me hënë, yjtë e pemët… e atje në zgrip poshtë gjallës, do hapte ca toka ilegale e do mbille zarzavate ilegale… Ish burrë i fuqishëm e i pashëm. Një mur më ndante nga shtëpia e tij dhe kur e takoja një herë në vit do më dukej si jashtë tokësor. Nuk i thosh "mirmëngjesi" askujt dhe nuk donte t'i flisnin. Nuk e ngacmonte gjarpërin në udhë, nuk urrente njeri e i shmangej llafit për partinë e qeverinë edhe në familje. Ai e kish dënuar veten me "dalje" nga fshati e nga shoqëria, si eremit, ose si një punëtor kazme disident, krejt origjininal në llojin e vet… Kish kthyer përmbysë dhera a gurë e mure, kish hapur me qelizën tokat në Dudushore, Vila e Qerosule e bagëtitë e tij ishin me nam. Micajt e donin kaq shumë gjenë e gjallë, sa nuk thernin një për vete. Dalloheshin delet e deshet e harillo Micit, lopüët dhe qetë. Mbaj mend një dem të bardhë me grykën e varur në dhe që i ndriste qimja e si i thonë, " t'i derdhje vajin". Kur pëlliste ai, tundej mali dhe e merrnin për hamshor edhe në fshatra të tjera. Me djersën e ballit Harillo Mici arriti të kish dhjetra dele, gjashtë qe, e tre lopë… Dhe ja një ditë ia morën të gjitha, tokën dhe bagëditë, që ishin shpirti tij. Brenda disa ditësh pas dorëzimit të mallit u thinj. ( Unë të thinjur e mbaj mend  tërë jetën.) dhe mori vendimin e vetëizolimit…

Vetëm një histori depërtoi brenda mureve të tij: askush nuk e dinte të vërtetën e grindjes së tij me Kiço Spiron, por pasojat ishin tamam si me përsonazhet e Shallohovit… Thonë se mushka e Kiços i qe futur në arë të tij e ky e kishte trembur me një gur. Pastaj dy burrat qenë sharë e Mici, që s'prishte gojë, i kish hequr një dajak të mirë. Qëlloi pastaj që mushka u sëmur e Këthë Spiri ngriti padi ndaj Harillos sikur ia kish vrarë ky.. Mushka ngordhi dhe e dini ç'bëri i zoti?.. I preu kokën mushkës dhe ia çoi në Gjirokastër gjykatës si dëshmi… Nuk e besoi njeri por më duket se pagoi një gjobë.. Kur u kthyen nga qyteti, thonë se ai që ngriti padijën e gënjeshtarit hëngri dhe një dajak vënçe e, më a më, të hapte gojën…

Në pleqërinë e vonë të tij kisha luajtur disa herë letra, "31-shin tek shtëpia e tij afër oxhakut, me Andon Konomin, Thima Haxhinë, Kolo Nikën. Jorgo Telon e Harillo Mici ish kaq kavalier e i këndshëm me bllofe sa zotëronte lojën dhe muhabetin. Kur i kujtoja demin e bardhë, psherëtinte thellë shpirtit e i mbusheshin sytë. Kiçua, i biri, shoferi i njohur i Zagories do më tregonte se mori një të ftohtë të ftohtë të fortë që e rrëzoi në shtrat. Për herë të parë nuk vajti në Qirosule… Nuk shkoi në doktor e gjithë jetën s'kish pirë një aspirinë… E kuptoi që i erdhi vdekja e i tha Vikos. Shoqes ta nxirrnin në shkollë. Jo i tha ajo, fryn erë e ti je i sëmurë… Atje në pragun e derës, që e kish si ballkon, në çastet e fundit kërkoi që t'ia kthenin fytyrën nga Qirosulja… E kuptova, thotë Vikua… plakut iu varën lotë të nxehtë nëpër faqe… Dhe dha shpirt me sytë nga arat që s'ishin më të tijat…



* * *

Mitro Prifti vdiq nga puna ose nga tamarqarlleku… Do bënte drutë e dimrit dhe mori Teli Telon që ta ndihmonte. I thotë Teli: bXha Mitro, dua dhe një shok tjetër se trungjet janë të trashë e sharra do dy veta. Jo, i tha cinguni, s'kam para të paguaj dy veta. Do ta heq vetë… E mirë, tregon Teli, punuam sa punuam e s'u kujtua të më jepte as ujë. E më thosh "më shpejt, më shpejt" Ashtu, thoshë unë, mirë. E iu përvesha sharrës si asnjë herë tjetër, hiq unë e hiq ai… Në darkë ra në stromë. I merrej fryma e pas dy-tre ditësh vdiq.



* * *

Lenon e Saqillarit (Leno e Xhaxhit) i thoshnim ne, e gjeta një ditë në lugje të Sheperit ngarkuar me një dollap të madh rrobash nga ata me tri fletë. Nuk u besova syve. Dukej në rrugën e ngushtë të makinës si maune. Në fytyrë ishte bërë flakë e kuqe e dollapin e kish ngarkuar me litar të gomarit në gjoksin e ngushtë.Ishte dhe me azëm e shkreta! Po ç'bën kështu, moj e bekuar? I thashë… Po ja, ç'të bëj, prita sa prita e s'kaloi ndonjë kamion… (Nga Poliçani në Hoshtevë, pa frikë, mbante nja katër orë). Ç'të thuash? Në daç i thoni çmenduri…

Kisha qenë disa herë në shtëpinë e saj të mobiluar e të pastër si farmaci e të bëhej kurban, e kurrë s'mund të dilje nga ajo shtëpi pa ngrënë e pa pirë. Ish grua e qeshur dhe e fuqishme si burrë…



* * *

Mitro Bukuroshi. Tip më vete ky. Njeriu kapitalist korrekt dhe punëtor që u kthye nga kurbeti për familjen dhe ujët e Çalakut. Për ditë do varte paguret në qafë e do shkonte në Çolak për ujë të ftohtë. E thosh se ky burim, po të qe në amerikë, e gjithë Koncka do qe Amerikë. E tmerronte indisiplinim i dhe konfuzioni i punëve në kooperativë. "Kam para plot, më thosh një ditë, se kam punuar si kafshë. Ju nuk do keni kurrë se juvve u ka mësuar Enveri dembelë… Kisha restorantin tim atje e punoja kaq shumë, sa i ndieja të gjallë tabanet e këmbëve.

Një ditë i hipën karierës (makinës) që të nxirrte shpirtin, katër orë udhë për Gjirokastër dhe kërkon të takojë Rrapo Dervishin, ish sekretarin e parë. Përse doni ta takoni i tha një instruktor te dera që kish dezhurnin. Ajo është puna ime, ia kthen bukuroshi. Neise. E priti shoku Rrapo, e, përse thoni ju? Iu ankua për brigadierin (Kleanthi Gjikën) si në një ditë i kish mbajtur Llambikos (të shoqes) dhjetë pikë, domethënë 0.3 lekë(!) Për këtë jeni munduar?, u çudit sekretari.. E ia kthen ai se ju të partisë po i mësoni njerëzit dembelë dhe hajdutë. E për këtë do t'i them dhe Enverit… Ku është parë e dëgjuar që bie çanga e punës në orën shtatë e krahu i punës del në dhjetë?!… I shte cingun, thoshnin për të dhe u dukej e pakapshme korrektesa e tij dhe puna që bënte në fshat. E dhe plak do punonte në kopësht, për ferra e për dru  e duart e tij s'mund të rrinin pa punë. E dinte vendlindjen me gjithë shpirt e nuk donte të jetonte në vilën e tij në Tiranë. Një ditë do më tregonte se si ia kishte hequr afendik____ të tij me grusht në nofull… " Po pastroja korridorin e kur zbraza koshin e mbeturinave më zuri syri ca copa letra me shkrim shqip. Mu drodh trupi. I bashkova copat e pashë letrën që më kishdërguar Llambikua. Kisha tetë muaj pa asnjë haber nga Vilajeti… Pse ma ke ggrisur letrën?, i thashë,- ky zarf ka ardhur mijra km larg nga familja ime … Ai bëri sikur nuk dëgjoi. Mu errën sytë nga inati. I hodha thonjtë në grykë e ia kërcita me grusht në nofull sa ra plasur në çimento. Hoqa bluzën pastaj dhe ika nga ai qytet 600km më larg nga frika e policisë. Më gjetën pas njëzet vjetësh. Pagova një gjobë e kuptova që në Amerikë, po shkele ligjin do përgjigjesh një ditë…



* * *

Ishte kthyer dhe LIPE JANI nga Argjentina por s'kish bërë prokopi. Ra shpejt në mikrobotën e fshatit e mund të ngatërronte me të. T'i kërkoje një bukë më tepër si shitës dyqani nuk ta jepte… Kam urdhër, thoshte e një ditë (nuk di pse u grindëm) i tha plaku i urtë Çame Dova: Dhogë shpuri pamporri më të tutje e dhogë pruri.." Neise… Mua më ka mbetur në mendje një ngjarje tjetër për të qeshur e për të ulëritur… E kishin caktuar për të peshuar fekalet e fshatit me ditë pune. I shte korrekt në kandar e brigadieri kish besim, se krahu i punës qqe i lumaksur e ta hidhte para syve. Qe koha e kinezerive. Idetë e Mao Ce Dunit për rritjen e prodhimit kishin arritur nga Pekini në Konckë. E na bëhet një aksion me goditje të përqendruar për grumbullimin e fekaleve. U lëshuam me maç e me kuç me thasë të vjetër teneqera e kova e u gërryen të gjitha gropat e zeza. 20 qillo një ditë pune. R Lipe Jani peshonte "mallin" me korrektesë. Do ti, na jepet me Tefton. Ai i tha ke 15 qillo, ajo këmbëngulte për 20. Ndërkohë gratë rreth e rrotull qeshnin e fshati kuterborte erë ashtu e ashtu. Po Teftua si Teftua. E drejtë dhe e shejtanëzuar. Hidhet Amalia pastaj, motra ime, që duhej shumë me Teftën, (ajo ia dinte të gjitha bilahetë) e i thotë: Qetësohu tani, se s'ka lezet. Ja po të jap unë 5 qillo me hua dhe mbylleni sherrin… Po Tefta e kish zegalin me Lipen e, kur pa që nuk ia shkroi të plotë ditën e punës (100 pikë) i shkrehet: More derdimen! More i lanetisur, që, që, që ç'të të them mua më gjete të më hash 5 qillo mut..?!



* * *

Thodhari Zatos, xhaxhe Zoto, i thërrisnin të gjithë. Ishte babai i dëshmorit të bukur, Mihalit, që ishte vrarë në Sarajevë. (Koncka ishte ndarë mirë me biografitë, jek ejek. Kish një dëshmor dhe një kulak(!)) Xhaxhe Zotua mbahet mend për mushkën e tij, "Gjasen"., një mushkë të zezë, që i nmdriste qimja e, kur ia hipte i zoti, vraponte si furtunë, e gurët e sokakut nxirrnin xixa. Xhaxhja qe burrë rakie e kish miq të shumtë në Labëri e deri në Korçë. Kish punuar në Vëllazërinë Qirjako në Korçë, një kompani kapitaliste nga të parat në Shqipëri e, si zagorite, kish marrë shumë punëtore nga Zagoria. Xhaxhe Zotua shkonte nga Koncka në Korçë me mushkën e tij e, qafe me qafe, staneve, gjente jatak si Shaqo Llapa. Nuk e kuptoi fera koooperativën. Kishte një pesion dëshmori, (relativisht të mirë) e kur e merrte në Poliçan, bëhej tapë. I qiraste të gjithë burrat e klubit pastaj gjases sipër e kthehej duke kënduar "Çeçua revolen me dhjetë…" Mushka e kuptonte kur s'qe mirë i zoti, qëndronte, brufullonte me buzë, gjë që, ai duhet ta kuptonte që s'qe në rregull; zbriste merrte një sy gjumë e pastaj gjasa me turi do ta zgjonte për udhë… E kalorësi përsëri ia merrte me revan e përsëri: "Çeçua, revolen me dhjetë"… Nuk u fut që në fillim në kooperativë, por të deleguarit, që kishin hasur rezistendcë te familjet më punëtore e më në gjendje, si te Haxhiu, Konomi, Rako Spiri etj, e dinin "thembren e Akilit"… Ne do ta krijojmë kooperativën që sonte, i thanë, se na ka usdhëruar Enver Hoxha e kooperativës së Konckës, do t'ia vëmë emrin "Mihal Zoto"… Kështu qenka puna, tha xhaxhja, atëherë shkruamëni mua në krye të listës! Në krye të listës u shkrua, por vetë nuk punoi asnjë ditë, madje thoshte: "unë dhe baba dëshmori, dhe të punoj në bujqësi, gjë që s'bëhet.." e nganjëherë e lëshonte Gjasën edhe në duaj të kooperativës … se dhe "Gjasa" ish "mushkë dëshmori"…(!) Ish kokë më vëtë xhaxhja e shpesh nuk merrej vesh as me Kleanthin, të birin, e dashur e të urtë. Kleanthi punonte në qytet, drejtor i shkollës së mesme e tregojnë se babai nuk ia kish qejf nusen aq të mirë e aq të bukur, Floricën. Një herë i ßgjeti rruazat e gushës mbi divan, ia mori dhe ia vari mushkës në ballë, e pastaj, kaluar rrugëve të fshatit, "Çeçua, revolen me dhjetë!" bPo Florica doli aq e mira e, nën përkujdesjet e saj, do pleqëroheshin edhe nënë Fanjua dhe xhaxhja. Kleanthi Zatua, me punë e me djersë arriti të bëhej jo vetëm një pedagog i nderuar, por dhe autor librash padagogjike, psikologjike e filozofike. Shëmbull i njeriut të urtë e të dashur ky Kleanthi ynë, i mirë e i sinqertë deri në palcë. Ai dhe sot e ka për nder e i shpreh prirjet e tij të majta, të socilokomunisht të reformuar. Punë e tij… E, mor i dashur Kleanthi! Bashkë kemi ca probleme me ata filizofët me mjekër me emrat Marks, Engels-Lenin-Stalin, që na hipnotizonin dikur e që na ndajnë tani, por ah!, le t'i kisha të gjithë miqtë si ty!



* * *

I thanë Evros së Spirajve që, ajo si familje, të jepte shëmbullin e t'i tufëzonte bagëtitë si të tjerët se ishte dhe familje komunistë.

-          Ne?, u çudit Evrua - ç'ne, ne komunistë!

-          Dhëndërrin e keni marrë komunist, tha i deleguari.

-          Nuk di gjë, tha Evrua - ne e kemi marrë si sharrxhi, jo si komunist…

E ç'të bënte Çakua i shkretë! S'ndahej dot nga tufa. Nganjëherë komunisti i thjeshtë i thjeshtë kish rokane në kokë më tepër se të tjerët. Tjetër gjë që dhëndurret në fshatin tim nuk para i kishin qejf as Kiço Çelon, as Orestin, as çakon që kish ardhur nga Kaludhi i Përmetit.



* * *

E përsëri për Uçen: Përballë portës së saj, te muri i Haxhiut, kishin shkruar një parullë të madhe me të kuq "Parti e Punës" Më tha mua: Ç'shkruhet atje? Ia lexova. Ç'domethenë?, tha. I thashë të miat. Qeshi siç qeshte ajo. Më kapi nga jaka e më tha ngadalë: Mirë, "Parti" po "e punës" psei i thonë? … Dhe hesht se … Ja kështu: E punës jam unë, jo partia. Po mos, bëj zë se…

E shkreta Uçe! Njerëzit e partisë i dinte zyrave ose me ditë fikse, jo "të punës" si ajo…



* * *

Ka dje një qyfyr plaku im me plakën që për pakk gjeta belanë. Ai punonte si kalë dhe kish ruajtur një lopatë speciale që nga koha e UNRA-s. 40 vjet nuk e di se nga humbi e plaka i bleu një lopatë nga të dyqanit (te Vitoria). Sa filloi punën iu shtrembërua e filloi të bërtiste nëpër kopësht duke sharë lopatën që jepej si teneqe. Gjëmë lopatën time i thoshte plakës, kjo s'bën një lekë… Por, plaka ime, dhe njçikë ironike, i tha: Gjeje ku e ke lënë, unë këtë lopatë kam, këtë më ka dhënë Partia. U nxeh plaku: "Të dhjefsha ty dhe partinë," i tha dhe e flaku lopatën nga Qefilet. Por dikush e kish dëgjuar dhe e thirrën e plaku e mohoi e tha se shava plakën dhe lopatën, jo atë që thoni ju… Më 1991 do t'i shkruante Dorothit në Boston të Amerikës, një kushërirës sonë, t'i dërgonte në pako një lopatë nga ato të UNRES… Dorothi u çudit nga kërkesa, lopatë s'gjeti në shitje, por kur e njohu vetë në Konckë më 1993-in dhe e pa ashtu, tek mblidhte bajga në kopësht tha: Po të qe ky njeri në Amerikë do ish milioner i madh… I kërkoj të falur lexuesit që po shkruaj diçka më tepër për babanë tim.

Mitro Lali, person ishte. Njeri i ekstremeve. Shpirt bardhë e i ndjeshëm sa mbushte sytë për një të vogël dhe barbar kur nevrikosej; i pistë në punë, kur mblidhe´te mana e bajga udhëve të fshatit për të plehëruar kopshtin e, i vetmi që bënte banjë çdo ditë në Bistricë apo nën ujët e akullt të gurrës; i kulturuar, që kish lexuar biblioteka tëra me libra e ordiner e banal kur më zihej me plakën; me kujtesë të jashtëzakonshme që mbante mend mijëra përsonazhe librash e s'mbante mend ku linte kapellon, draprin apo kapistrën e gomarit (e këto do bëheshin shkak qindra herë të grindej me të gjithë ne të shtëpisë); i çalltisur në punë e për shtëpi që punonte çdo lloj pune, që grumbullonte dhe gozhdë të vjetra e teneqera e plot rraqera e i binte në shtëpi… Një vit kish rritur një derr të madh në Bistricë (Krane) ku punonte si guzhinier dhe i vinte keq ta therrte e ta sillte mish dhe e pruri në fshat më këmbë në udhën e gjatë Bistrice- Qafa e Muzinës- Dropull -Grykë e Sekës -Konckë. Mitrua para, derri pas si manar… Në Ulëz, pranë hidrocentralit, ishte zënë kot së koti me Shefqet Pecin. I hyn ky në guzhinë me nja 3-4 sejmenë nuk foli as "mirëmëngjesi" e Mitrua nuk e ktheu kokën por vazhdoi të priste qepë. Dhe tha gjenerali: Ç'e kini këtë ballist këtu? Babai e pa gjakftohtë e ei tha: "ballistë keni nxjerrë ju nga Kurveleshi, jo Zagoria". E nxehet i madhi e i kërkon librezën e punës e i shkroi me të kuqe: "pushohet nga puna për mungesë disipline", firmosur: Ministri pa portofol, Shefqet Peci. Une e di ç'hoqa me atë firmë. Askush s'e pranonte në punë e hëngri dynjanë nja dy vjet në fshat. Gjeta rastin në festën e krahinës dhe i tregova shënimine tij me të kuq. E mbante mend. E grisi atë fletë e më tha: "ku do të punojë?" 40 vjet ka punuar jashtë rrethit, i thashë, po të ketë mundësi në Gjirokastër. Me fjalë të tij filloi punën në spitalin e qytetit deri sa doli në pension. (Kur u shtrua dreka Shefqet Peci tha: Më kish mbetur në mendje ky njeri. Nevrik unë, e nevrik ai .. Mitro Lali ma ka hedhur dhe një golemas e tregonte… Vejë me makinë për në Golem. Rruga keq e mos më keq tër gropa, e kur oashë që dy punëtorët e mirëmbajtjes rrinin me lopatë në mes u nxeha e ndala "gazin". U bërtas: Kush ka qënë ai mut muti që u ka caktuar juve në këtë punë? Hidhet njeri: "Dermën, tha, ai mut muti që na ka vënë na këtu, të ka vënë dhe ty në atë maqinë…" Guça gjuhën, përplasa derën e makinës e ika…") Neise, babai im qyfyre kish në çdo vend pune, por qe tepër i ndershëm e i drejtë e ta pa, ta tha… Në spitalin e Gjirokastër i erdhi vërdallë dhe gjyqi. Ditë për ditë shikonte që i mungonin vezët dhe gjalpi i fëmijëve të sëmurë. Dyshoi dhe e ruajti vjedhësin. Ishte një sanitare. I hapi çantën forcërisht e pa që çanta qe mbushur me vezë dhe pako gjalpi. Ajo i tha "mos më prek" e këtij i kërcen gjaku. E dini ç'bëri? Me dorën e majtë i zbuloi fustanin dhe me të djathtën e rëndë e zuri "bamb e bamb prapanicës, sa iu lodh dora se nuk donte ta padiste e t'i priste bukën". Hapi gjygj ajo, po dëshmitarë s'kish e gjykatësit Koçpo Nova i thanë se kishte një të vetin në komitet e gjykatësi i dha të drejtë plakut… ç'të thuash për të, jeta e tij, roman më vete. Pas daljes në pension (60 vjeç) punoi si kafshë në fshat deri në 15 orë në ditë, nga anë e lumi majë malit, në çdo punë që mund të bënte robi i gjallë. Në pension thosh do dal në moshën 80 vjeç. Dhe hante, pinte. Këndonte dhe vetëm duke mbledhur mana, a bajga a dru e nëpër dasma ishte i veçantë. Nuk këndonte labçe por si nga Shqipëria e mesme. Kur ia merrte këngës se "Mullixhiut" dasma kish arritur kulmet. Seç thosh për një buk,uroshe, për një "Mmihane" që kish vajtur të bluante grurin në mulli, po mullixhiu e guri i mullirit… "O mullixhi, or djal i ri! Sonte natë e madhe bluma grurin e … "Oj mihane, oj hoc e re; gurit s'po i vjen ujë e …grurin s'po ta bluej.. falma syn'e zi"; Dhe çudi! Ujët nuk erdhi e guri nuk u rrotullua,. as kur kur i fali syrin, gushën, faqen, buzën… Vetëm kur ajo i tha: "Or, mullixhi, or delenxhi… krejt e jotja jam e.. bluma grurin ti… atëherë guri i mullirit u rrotullua…

…Nuk arriti "të delte" në pension. Ato ditë seç i tha në mendje: Merrte shishen e verës dh ebërxollat dhe shkonte nëpër miq e ia shtronte për shtatë qejfe derë më derë.. Sikur e ndjeu e donte të ikte i ngopur.

Një ditë më parë kish punuar nja 10 orë nga Gurrëzat. Në mëngjes, në shtëpinë e Qirjako Seniut, kur Kostandina po sillte gotat, ra si lis nga karrikja.., peshonte 105 kg… Spiro Nika rroku telefonat e më gjeti në një kafe në Athinë… Nëna i kishtë porositur një arkivol shumë të bukur në Gjirokastër… E varrin ia bënë me mermer të bardhë. Pas një viti nëna mu duk si qyqe.. e shkrova këtë poezi të thjeshtë për këpucët e tij që i gjeta në një cep… Këpucë bujku / Të gjëra si lundër e vjetër / Të shkelura në thëmbër, mos më keq /.

Nëna matet t'i hedhë e s'i hedh / I ngre në duar si plisa të rëndë dheu / e nga sytë e mi i fsheh…

Besnikërisht ruajnë formën e këmbës së trashë / Dhe gishtat me goxhanikë si degë rrapi / Dhe ecjen e rëndë nëpër shkallë. Ah këto këpucë! Më shuaj të ngrënë / Me baltën e kopshtit të tharë! Por nuk u mbusha, kisha shumë mall, shumë dhimbje. Albumin nga ditvdekja e tij nuk e hapja dot e çdo natë më bëhej në gjumë… Kisha shumë borxhe ndaj tij dhe ajo dita kur e gjeta të shtrirë, por të bukur, nuk më ikte nga mendja.. Dhe më dukej se duhej të bëja diçka, ca vargje më shumë.

" Kur të katërne djemtë, mbërritëm nga kurbeti

E gjetëm shtrirë pranë oxhakut, të veshur si dhëndërr..

Ai dëgjonte shum e butë në kopësht

E mërmërimën e gjetheve nga jashtë.

Me vetullat e trasha u fliste të gjithëve:

"Ky vit dio jetë më i begatë…

Një Një mëllenjë e plagosur qante fshehur në bar

Si motra e vogël nga tjetër

Hardhia, zgjatur në degën e manit te dritarja

Kafshonte kërcellin me aj…

…Iku pa para, pa borxhe, pa asnjë të fshehtë.

Pemët dhe barin dhe viçin, i donte më tepër se djemtë.

Në krye të pelikrinazhit, pemët krahëvarura u vunë në rresht.

Pas tyre

Të trishtuar

Çapiteshim ne, djemtë… ("vdekja e babait" nga Dritaret e shiut Tiranë 2002)

E gjithmonë më duket se asgjë s'kam thnë për të. Tani që ai nuk është më, ndjehem dhe fajtor se unë, djali i madh, që nga mosha e gjimnazit do të bëhesha dhe gjykatës midis babait e nënës e unë gjithmonë do mbaja krahun e nënës. Ai qe dhe kokëfortë e "në pesë minutat e nevrikut" dukej sikur do përmbyste gjithçka por i ndershëm deri në palcë, punëtor me shpirt tepër të brishtë. Gjashtë fëmijë rriti e s'mbaj mend të qëllonte ndonjë me pëllëmbë, por as të na ketë puthur ndonjëherë. (Nipat e mbesat i puthte fshehur nga kopshti e në "duel" me mua, shpesh largohej me buzët që i dridheshin, fshihte fytyrën dhe përlotej në vetmi…).



* * *

Mund të vazhdoja pa fund me portrete të njerëzve të punës. Fshatrave të tjerë mund të ketë edhe më të spikatur por… por, kjo dreq jete nuk do vetëm punë… Dhe, veçanërisht punët e krahut në Zagorie me ato mjete si të mesjetës së hershme, me parmendë, qe, gomar e mushkë, e kazmë e lopatë me një plor rakitik që ulërinte nëpër zaje,… e kthente njeriun në një skllav e jetën në një skllavëri tepër të rëndë. Njeriu që rraskapitet kështu për bukën e gojës kthehet në një send. E sendet nuk mendojnë. Ky detyrim kaq i egër të privon nga jeta e kjo barazohet me mundimin e Sizifit e ku je, o shpirt që s'del. Mijëra herë kam dëgjuar gra e burra të thonë jo s'kam kohë të çlodhem, jo s'kam kohë të fle, ( si të gjithë njerëzit), por, "s'kam kohë të vdes"… Kjo është drama e punës.

Ka të drejtë poeti Faslli Haliti që thotë:

Punon dhe kali dhe mushka dhe gomari, por gjer sot, s'njoh ndonjë mushkë zonjë, kali zotni, a gomar bos…



* * *



INDET E BUTA, INTELEKTI

IV

Ndërsa thashë se atë "çikë Zagorie" e kanë mbajtur njerëzit e punës që kanë jetuar atje, Zagorien "E madhe", atë me emër e histori, e kanë mbajtur e lartësuar njerëzit e mençur, inteligjenca, njerëzit e gojës e të penës , indset e buta. Kjo është dhe krenaria e saj në të gjitha kohrat e kjo krenari ka marrë krahë jashtë vendlindjes e shpesh jashtë atdheut. Them se këta i kanë dhënë lavd Zagories, ja e kundërta.. e siç jam shprehur më sipër, prioritet ka qytetari jo vendlindja e tij madje as atdheu.

E kam të vështirë të përmend emra, por e pamundur pa ta. Duke u përqëndruar tek ndonjëri, që me kontributet intelektuale, patriotike, shkencore e kulturore ka rrezatuar në vlera kombëtare, ndjehem krenar për ta, për të gjithë intelektin e shquar zagorit e njëkohësisht ndjej përgjigjësinë të shpreh edhe një sërë probleme që lidhen me ta.

Nuk ka fushë të sferës materialo-kulturore në rang kombëtar që të mos jenë edhe emrat e zagoritëve, madje nëpër majët e saj. Rënditja është e rastit dhe u kërkoj të falur edhe atyre që për arësye njohjeje, nuk po i përmend këtu. Në majat e patriotizmit shqiptar janë Andon Zako Çajupi, Mihal Haritua e Aristídh Ruci. Të pamohueshme janë kontributet e zagoriteve në luftën kundër fashizmit, një popull i lidhur 100% me luftën në altarin e dëshmorëve ndritin emrat e komisar Themo Vasit e komandant Pano Xhambollas. Nga Zagoria kanë dalë ministra të shquar si Kastika e Ngjela, ekonomistë me zë në administratën e lartë shtetërore si Manteo Sfoni, Thoma Semi, Fari Bici, Spiro Spiri, Kiço Kapedani etj. Ushtarakë të lartë në karierë si Llukan Garo, Irakli Çokollari etj. Mendimi socialo juridikzagorit ka bërë ferk me emrat e Jorgji Çakos, një nga avokatet e shquar në perandorinë osmane, kulmon me gjykatësin e talentuar Klanthi Koçi, i njohur jo betëm si kryetar i gjykatës së lartë dhe i shoqatës kombëtare _______por dhe në organizma juridike evropiane, për të ardhë te Thunjo Kondi aktualisht kryetar i gjykatës së lartë shqipëtare, prokuror Dhame Kulo e avokati i mirënjohur në rang kombëtar Spartak Ngjela, deputet e politikan karizmatik e autor romanesh. Nga Zagoria kanë qenë ambasadorët Pirro Bita, Pirro Vito e.          Muzha; rektorë universiteti si Ylli pango e Jorgo Mandili, shefa arësimi si Asotir Bita e Tito Idrizi, mjekë të nderuar me kontribute kombëtare si Emil Qirko, Hektor Peci, Qirjako Lesho deri te Koço Andoni, Virgjini Çela, Vangjelika Ristani etj, etj.

Pa dyshim, puna e vërtetë intelektuale, është e shkruara, ajo që mbetet e transmetohet në breza si kulturë shkencore, artistike. Që nga Andon Zako Çajupi deri sot, arrita të numëroj mbi 250 libra nga Zagoria. Do veçoja punimet shkencore në fushën e filologjisë të gjuhëtarit shkencëtar Ilia Dilo Sheperit, të akademikut Jorgo Bulo, librat e Efergj Zhejit autor dhe kritik i njohur, kontributin poetiko-shkencor e publicistik të Spiro Dedes e me radhë përmbledhjet poetike të Kristaq Shalanit, Jorgo Telos, Vasilika Vasit, kleanthi Caces, Kristofor Llames, Stavri Milës, Eftimi Milës, Peço Kagjinit, Alma Bicit, Jorgo Dhespes etj.

Punime interesante ka realizuar intelekti zagorit edhe në fushën psiko-pedagogjike, historike e filozofike. Janë të njohur emra të tillë si Kleanthi Zoto, Ylli Pango, Apostol Pango, Entien Dilo, punime metodiko-pedagogjike nga Stefan Bulo, Alqi Jani etj botime të ndryshme nga Irakli koçollari, Vasil Bici. Nga Zagoria janë profesorët e njohur të fizikës Kristian Bukuroshi e Temo Mandili; Regjizoret dhe folëset në radiotelevizorin kombëtar si Vera Zheji e Amalia Dhamo. Do veçoja talentet e spikatura në fushën e rregjizurës si Kiço Londo (drejtor aktual i teatrit kombëtar), regjizorët Artur Zheji e Pluton Vasi; aktorët e talentuar të filmit dhe teatrit Teli Stefani, Fane Bita e Eli Bici, gazetarët e njohur Sotir Populi e Violeta Duri (plus të gjithë ekipin botues të gazetës "Zagoria" ku spikatin emrat e arqile Vasit, Evjen Perit, llukan Saqillarit… Ndërsa Petro Zhejin për mendimin tim, i njohur si filozof, do ta rreshtoja me emrat e përkthyesve të talentuar në gjuhën shqipe. Veçoj vëllimin e II-të të "Don Kishotit", që jo vetëm konkuron Fan Nolin (vëllimin e parë) por me atë fjalor aq të pasur zagorit, me atë frazelogji, teknikë e sintaksë shprehjeje të veçantë i ka ngritur një monument gjuhës shqipe. Zagoritet (me përjashtimin tim) dallohen në përvetësimin e gjuhëve të huaja, e për shumë talente në këtë fushë si: Ilia Dilo, Ristani e

E gjithë kjo vepër, fjala e shkruar them se ka krijuar një Zagorie filologjike, një vendlindje tingëllore me një kontribut modest por të merituar në kulturën shqiptare. Ndoshta s'është e rastit që fillesat e skemës shqipe (komedisë) i kemi nga Çajupi, Sheperidi e dy autorë modestë nga Zheji (Petro Garo e Gaçe Meçi) me librat "këtu Këtje" dhe "Byreku i krushkës" që në fillimmin e viteve 1900.

Është detyrë e studjuesve për të hedhur dritë edhe mbi piktorinzagorit Dhimo Dhima që paska arritur të zgjidhet deri në Akademionë e Arteve të Parizit e kam dëgjuar se deri von, mjediset e Bashkisë së Athinës, ishin zbukuruar me pikturat e tij. Këtë mund ta bënte më mirë piktori tjetër i merituar zagorit, Ksenofon Dilo. E gjithë kjo panoramë modeste, do të ishte e mangët pa përmendur atë armatë mësuesish e pedagogësh me kontribute jo të vogla pedagogjike kryq e tërthor Shqipërisë. Që nga "Mësuesi i Popullit" Ilia Dilo Sheperi, "Mësuesit e Merituar" Stefan Bita, Stefan Bulo e Alqi Jani, dhjetra e dhjetra të tjerë zagoritë, një jetë të tërë, kanë punuar si mësimdhënës që nga Veriu e në jug të Shqipërisë. Kujtoj me të vjetrit, Andrea Kostandin Micin, Vasil Deçkën, Qirjako Populin, Koli Kistaren, Seve Ngjelen. Me respekt mësuesin tim të parë, Jorgo Saqillarin që më mësoi a-në e b-në, e po kështu, të respektuarit e mi vangjel Kason, Andon Golemin, Thimjo Pecin, Trifon Dushin, Evjen Perin e shumë e shumë të tjerë, para e pas meje.

Zagoria ka meritat e veta edhe në ndërtimin e kishës Autoqefale Shqiptare me Stathi Kondin e veçanërisht me Dhespotin e Hoshtevës, siç shkruan Spiro Efika: At Eftimiu ka shërbyer në administratën më të lartë të kishës Korçë, Durrës etj. "Ky burrë është diamanti i diamanteve për të gjithë shqiptarët". Ndërkohë kemi inxhinierë të zot në fushën e ndërtimeve si Harito Koso, Kiço Haxhi, Dhimitëer dervishi, Andon Pango etj; në farmaceatikë si Viktor dervishi, Napoleon Semi etj, etj.



* * *

Kjo panoramë e shpejtë do ishte e cunguar pa përmendur ata burra, mendimtarë e luftëtarë, tregtarë të zot, poliglotë e intelektualë klasi mbaruar në evropë, bredhat e lartë të ajkës zagoritë, të etikuar si armiq të klasës, të harruar e të persekutuar, të sekuestruar të dënuar e nëpërkëmbur jo vetëm si përsona por edhe si familje e farefis. Dilejtë, Haritejtë, Garulet, Nukajt.. e pa dyshim Aristiadh Ruçi Spiro Ballo, Sokrat Dervishi, Jani Dilo, Vangjel Lesho për të mos përmendur kulakët "e nderuar" Rako Pina, M. Nika, Th. Haxhi e Fato Puleshi që më së paku ishin njerëz punëtorë e të ndershëm por "fatkeqë" se pak më të pasur se të tjerët.

Intelekti është medalioni më i ndritshëm i zagoritëve. Nuk e teproj të them se krahasimisht me numrin e vogël të popullsisë, Zagoria zë vendin e parë në Repuplikë, jo vetëm për njerëzit me shkollë të lartë por, siç thamë për kontribute intelektuale në rang kombëtar.



* * *

Këtë medalion s'ka përse t'ia varim në qafë vendlindjes. Nuk është cilësi e tokës që, fjala vjen, rriten pemë apo zarzavate të mira. Është lufta për ekzistencë, për tejkalimin e atyre kushteve tepër të rënda për të jetuar në Zagorie, është vullneti dhe aftësia e njeriut zagorit për të dalë nga ato gryka e qafa të egra në vende më të buta për të jetuar, është dhe tradita e kurbetit që ka rrezatuar kulturë dhe dashuri për dijen. Asnjë laborator, kabinet, katedër a universitet s'ka patur atje, por zagoriti, i kalitur e buzëplasur, i është qepur të përpjetës thikë të dijes e kulturës duke bërë sakrifica të shumta.

Mbaj mend Kristian Bukuroshi me gjysëm dorengiste parmendën e punonte me bel e natën studjonte me vullnet të pashoq. E profesor Bukuroshi arriti të drejtonte katedrën e fizikës në universitet e të drejtonte me kompetencë e korrektesë prej shkencëtari insitutin e studimeve Matematike. Dhe sot rreth 70 vjeçr punon si profesor në universitetin e Torontos në kanada; Kështu Kleanthi apo Viktor Dervishi (pamvarësisht nga fate të ndryshme) e kështu të gjithë ata zagoritë që bëjnë ferk në sektorin e tyre. Kur u nisa unë për shkollë nëna më tha dy porosi: "Të kem kujdes të mos ftohem dhe të gjitha vajzat t'i dua si motra". Por për mësime, s'po më thua gjë?, i thashë… "Jo, tha, atë ti e di vetë", ndërsa babai: "Po të mos mbarosh universitetin, mos u kthe i gjallë në fshat"… U në u ktheva i gjallë dhe pas fakultetit e pas një viti pasuniversitar, u mërzita shumë kur një sekretar partie Sotir Kocollori nuk më la të mbaroja dhe juridikun "Ik, ore, më tha mëe të qeshur ne s'kemi asnjë, ti dashke tre?!" Neise… intelektual nuk të bën as shkolla e lartë, por aftësia për të fituar nga libri… dhe libri ka qenë dhe është sheshit…

Por,

Edhe në këtë dukuri pozitive, le të jemi më realistë dhe, meqë bëjmë fjalë për vlera në rang kombëtar, duhet të pranojmë që ka pak talente e pak krijues të mirëfilltrë; ka plot poetë, fjala vjen, por shumë pak poezi, ka libra e botime e tekste deri të nivelit universitar e akademik (natyrisht në kushtet shqiptare), por shumë pak zbulime e risi me vlera kombëtare të qëndrueshme e afatgjata, të krahasueshme me më të mirat e llojit të vet. Unë, duke i respektuar të gjithë, Nuk sugjestionohem nga profesorë e doktorë kushdo qofshin ata dhe kam mendimin se, shkenca jonë, kultura, gjuha, letërsia, arti, kritika, historia…, ka nevojë për plugime të thella. Në shumicën e botimeve të derivonshme kemi të bëjmë me moçalishte ideologjike dhe antiartistike. Nga zagoritet e mi p.sh, nuk kam parë asnjë punim serioz që t'i kundërvihete, fjala vjen, Realizmit socialist, si një metodë krijuese plotësisht e idealogjizuar dhe antiartistike tashmë, katerciperisht e vërtetuar si metoda më e dështuar në letërsinë botërore; nuk kam parë asnjë historian me sy kritik që t'i kundërvihet historisë sonë, të mbushur tej e mbanë, jo vetëm me ideologjinë leniniste, por edhe të falsifikuar. Titujt dhe nderet, kolltuqet në sferat e dijes e të kulturës, nuk mund të kenë status nderi, pa sensin kritik dhe dyshimin e aq më tepër s'mund të të ndihmojnë gjatë të ecësh për inerci. Në këto fusha çdo "majë" e arritur, të nesërmen s'është "majë". I them këto sepse kudo jemi tepër të vonuar, sepse kemi një eufori tepër të dukshme për t'i fryrë gjërat e të krijohet përshtypja se pa kontributin e zagoritëve nuk do të kishim as gjuhësi, as letërsi, as gazetari, mjekësi, arësim gjykatë apo guzhinë turistike. Ndaj mua më bëhet zemra maöl kur dëgjoj për talente të reja, fjala vjen, për regjisoret e talentuar (Londo, Zheji, Vasi) apo për Rovena Dilon, që me zërin e saj pretendon trofe të reja në muzikën shqiptare, apo (thjesht për ilustrim), për Spiro Deden që si drejtor i "Albinit" (tashmë jashtë politikës) ka kontribute në fushën e botimeve, apo për Apostol Pangon që po merret edhe me botimin e enciklopedive zonale..



* * *

Nuk e marr plotësisht të vërtetë thënien e Ernesto Sobatos si "një komb matet me njerëzit e tij të shquar". Po të ishte kështu Shqipëria e Kosova) do të rreshtoheshin midis vendeve të zhvilluara të Evropës e Zagoria, patjetër, do ish një oaz i mrekullueshëm zvicerian diku në cep të Gjenevës…, por jemi fundi. Shqipëria ka mbetur provinca më e prapambetur e Evropës, ndërkohë që historia jonë është e mbushur me tullumbace e mburrje se u paskemi dhënë të tjerëve perandorë e kryeministra, gjeneralë e vezirë të mëdhenj… e s'na pëlqen të themi se shumica e tyre, s'kanë dashur të bëjnë asgjë për Shqipërinë e jo rrallë e kanë harruar, nënvleftësuar duke fshirë nga kujtesa edhe genin e vendlindjes. Kjo, jo vetëm për faj të tyre. Për një bimë të shëndetshme s'ka rëndësi vetëm geni por, kryesisht toka dhe elementët e tjerë që i duhen për të lulëzuar e dhënë fruta. Fara, edhe elitare të jetë humbet nëse bie në shkreti. Tek ne dimrat janë të ashpër dhe era e egër e ato, farat elite gjithmonë janë sulmuar nga farat bastarde, të huaja dhe "Made i Albania"…

Prandaj vlerat dhe antivlerat e njeriut s'janë domosdoshmërisht të lidhura me vendlindje e atdhera. Qënia e tij s'ka të bëjë me djepin "kutë ra koka", as me "ku janë rritur me thërrime"… Sociologët që e lidhin personalitetin e njeriut me zakonet, traditat, psikologjinë rajonale e mikroshoqërore, familjen e etj, nuk i kundërshtoj. Ato lozin rol pozitiv ose negativ, por mua më duket më i bazuar fakti që vendlindja dhe atdheu janë nocion gjeografik dhe një rëndomësi e rastit. Duke e lidhur qënien tonë me historinë, dashur pa dashur, ne i kërkojmë vlerat në pjesën tonë të vdekur, qoftë kjo e "lavdishme" si jona, apo e palavdishme si e "Amerikës". Në këtë drejtim kemi paguar borxhe tepër të rënda e shpesh aktualizmi historik është përsëritur në anët më të shëmtuara të saj e, fatkeqësisht, psikologjia e urrejtjes, lokalizmi, shpirti egoist e bajraktar është bër dukuri shoqërore.



* * *

Karakteristikat e zagoritit shpesh marrin përmasat e absurdit, si ndjenja e punës deri në kafshëri, mençuria dhe çmenduria, të vërtetat dhe gënjeshtrat, mikpritja dhe mosmikpritja, besa dhe pabesia, ndershmëria dhe pandershmëria. Krenaria historike, (përse?), kryelartësia (përse?) për të mos thënë mburrjet, shpesh mgrihen në karakter?… në karakterin mbrujtur me sllogane sepse malet tona.., klima…, ujët e ftohtë… patriotizmi… zagoria jonë… Dhe njëkohësisht ikim prej saj. E, përgjithësisht, ikja është bërë kaq akute dhe e domosdoshme sa njeriou çan male e dete e rrezikon edhe me jetën e tij e të fëmijëve.. Rastet s'janë më raste dhe dukuria s'është më zagorite, por mbarëkombëtare. Dhjetra herë kam takuar në Greqi djem e vajza (dhe zagorite) që kishim udhëtuar grykë më grykë e mal më mal, 15-20 ditë më këmbë drejt Athinës, që tabani i këmbëve u ishte nxirë e bërë  me flluska gjaku..e kur i pyet .., të këputin shpirtin e, pa një pa dy të thonë: po atje s'ka punë, vëlla, s'ka dritë, s'ka ujë dhe askush nuk e çan kokën për ne…

Kjo është akuzë që penalizon atdhera të paqenë.



* * *

Pothuajse është bërë normë që njeriu që kritikon, sulmohet me lloj lloj mënyras, (dhe me heshtje) e po guxove të thuash mendimin tënd "ndryshe", apo të cënosh shijet masonstën, kryetarin, a partinë apo edhe të shprehesh edhe për mitet e tabutë tona si fjala vjen luftën, traditat, dëshmorët ballistët folklorizmin etj etj, menjëherë shtrohet, pyetja  ""cili është ky" i kujt është, ku ka punuar, ç'duahn pi, është i majtë apo i djathtë…etj etj,", broçkulla këto, që s'kanë të bëjnë aspak me objektin në fjalë veÇ me spiunimin e përpiktë të gjërave, karakteristike e njerëzve mediokër e provincialë.

Intelekti i vërtetë nuk duhet t'u shmanget të vërtetave e, nëse është i tillë, s'duhet të trembet nga rrëfimi, pendesa e përgjegjësitë që ka patur ose ka. Ne të gjithë, njeriu postdiktatorial, e ka të domosdoshëm ballafaqimin me vetveten, e, kur është i sinqertë, ai ngrihet në nivelin e shëmbullit dhe të virtutit. Mua më duket se njeriu nën diktaturë është qënie nën neurozë. Si e tillë, dhe viktima dhe xhelati, e kishin të pamundur të vepronin me vetveten sepse kjo (vetvetja) nuk ishte e tyre. Në një kohë tjetër, kur, të paktën, ke fituar lirinë e shprehjes, të mos kesh guxim të flakësh atë vetvete që s'ishte jotja, do të thotë se ty nuk të takon liria edhe më tej kufijve të shprehjes. T'i shkelësh mekatet d.m.th të çlirohesh dhe njeriu i çliruar nuk e ka frikë as rrëfimin as gjyqin. Më duket se qëndrimi i një takemi veteranësh me apo pa me kapello, në pozita nostalgjike për meritat e shkuara, veteveten dhe regjimin diktatorial është, tashmë, një sklerozë ideologjike, që vonon dhe pengon qarkullimin e gjakut të shoqërisë së re.



PESHA E NDERIT dhe…



Nderi i familjes zagorite (dhe shqiptare), pa dyshim ka qenë shtyllë shpirtërore e status gati i shenjtë i bashkëjetesës. Në Zagorie koncepti për nderin ka kapur edhe caqet e naivitetit dhe të absurdit të besnikërisë. Martesa, sidomos por dhe krejt marrdhëniet familjare midis burrit gruas, kushërinjve, kunatave gëzonin një status moral tepër solid e cënimi i tyre shkaktonte trauma me pasoja të rënda. Por le ti lëmë slloganet! Këtë fushë unë e shoh, të paktën, si keqardhje, veçanërisht për fenrën. Nuk e di që gjyshi im (siç thonë, i pashëm e i dashur), të ketë mbajtur "kreshmë" 53 vjet në Amerikë(!) por e di fort mirë se josha ime, Kostandina ndenji vetëm gjashtë muaj martuar me Sokratin, dhe lidhi jetën me të vetmen vajzë të saj Kaliopin dhe vuri shaminë e zezë në ballë deri sa vdiq në moshën 70 vjeçare (Ishte martuar 17 vjeç.), me sa duket, jo "nuse për sisë por për punët e shtëpisë". (!) Kështu Sorka e Spiranje, kështu të gjitha jashat dhe Sorkat e Zagories që u tretën pa parë burrë me sy. Mendësia jonë (jo vetëm në Zagorie), siç ka kodifikuar e shenjtëruar familjen, bazë e shoqërisë kjo, për hir të këtij kodi ka shkaktuar drama njerëzore që sot duken të pabesueshme. Shkencërisht jeta seksuale e njeriut në botën e qytetëruar barazohet me vetë jetën. Privimi nga e para është privim nga jeta. Pyetja e thjeshtë "cila peshon më shumë jeta apo nderi" në Zagorie, peshorja anon në favor të nderit. Madje ky nderi, si kod moral barazohet me njeriun, jo seksi si kod i natyrës. Madje dhe krijimi i një familjeje tjetër në rastin kur gruaja mbetej e ve nuk shikohej me sy fort të mirë e në mes, +si pengesë, vihej fëmija. Ka patur shumë raste që gruaja 30-40 vjeçare e mbetur e ve e mbyllte veten kështu për hir të të vdekurit. Neise… Në këtë fushë çdo shembull s'është shembull për të gjithë dhe dhe përjashtimet janë gjithsesi njerëzore. Le të qëndrojmë brenda grykës së Selekës që, të paktën, të jemi më të besueshëm midis nesh.

Trtegojnë për Maro Shallen që tek mblidhte bar në mal ajo i përdrodhi nënveten dhe e la të vdekur. Hoshtevjatët për nder të aktit të saj për të ruajtur nderin, ndërtuan një kishë që dhe sot quhet "Shen Meri e Shallo"( Skollanje). Aktin e saj që në gjuhën juridike quhet akt penal e kanë ngritur në nivel shenjti domethënës… Kate e Peçanje, grua   me burrë në kurbet, mikpritëse e derëhapur, kur trokiste porta, hapte dritaren dhe i jepte një zë gjitones "eja se e vura kafen!" e tjetra, që e dinte sinjalin sakaq, linte çdo punë e do pinte kafen që miku të mos qe krejt e vetme me motrën e saj.

…Argjiro e Sulanje, grua me burrë vdekur dhe krejt e vetme, kur udhëtonte jashtë fshatit, mbante në brez një sakicë (siakvicë) me bisht të shkurtër si kobure mbajtëse. Samarin e gomarit e merrte me vete dhe e çonte te Xhaxha Vangjeli për ta rregulluar në prezencë të të tjerëve… Shumë vite i pikonte çatia dhe nuk merrte usta që të tjerët të mos guxonin të flisnin gjysmë fjale për të, e kur merrte borxh e çonte para kohe që të mos i vinte tjetri në shtëpi gjoja për ti kërkuar borxhin. Ndërsa për kunatën e bukur të Nënë Aritisë tregojnë një skenë si në filmat me kaubojs. Prashitnin të dyja kunatat në qafa e një pirat që i kish vënë syrin të bukurës i kapi mushkën e ia zuri zilen me gjethe e i hedh një gur "cang" në shatë. E i del e reja përparay:

-          Ç'ke me mushkën time ti, o i panjohur?

-          S'kam punë me mushkën por me ty… kam kaq ditë që po të pres.

Dhe iu hodh forcërisht. Shty njëri e shty tjetri. Atëherë pirati rrëmbeu pushkën nga sheshi dhe e kërcenoi me plumb nëse nuk do ti jepej. Ajo ia kapi fort armën e të rrotullohen  pas pushkës deri sa pirati ra në shesh i raskapitur. E kunata për herë të parë kaloi nëpër fshat kaluar mbi mushkë… Se mushka kurrë nuk duhej të kthehej në shtëpi pa ngarkesë… Kështu nderi mbrohej edhe me jetë.. Dhe thonë se një herë paskan pyetur sulltanin, "Madhëri" nga do të donit ta kishit nusen e princit?.. Nga Arrnantlleku (Shqipëria) -është përgjigjur sulltani -nga një vend pas amleve që quhet "Zagori". E pse, madhëri?… "Sepse ato janë të egra si sorkadhet"… E tregojnë se një kalorës i huaj tip bajroni nuk arriti të shtinte në dorë një zagorite e paska shkruar në një libër: "Janë trendafilë të bukur, por të egër…"

Fshati ishte tepër i ngushtë për dashuri të lira edhe midis të rinjve… Më kujtohet një rast nga adoleshenca. Kisha hipur në një fik në prapaode bashkë me një vajzë më të vogël se unë. Duke kërkuar fiq nëpër degë e kapa për flokësh dhe e putha. (Puthja e parë e jetës sime); ajo u trëmb kaq shumë sa zbriti si ketër nga fiku e u mbyll brenda në shtëpi. Nja dy vjet nuk më foli me gojë. Në një rast tjetër me orkrestën e Jorgo Telos, vetëm me një mandolinë, në vitin 1961, rirnia e fshatit më organizoi në shtëpi 16 vjetorin e ditëlindjes sime. Kishim filluar të hapeshim nëpër shkolla e unë isha në vitin e parë në Elbasan. ("qytetar hesapi"). E kërceva dhe me atë vajzën e "fikut" që kish ardhur në mbrëmje bashkë me gjyshen. Të nesërmen i tha gjyshja e saj gjyshes sime: Fëminë e pashë të mbërthyer, duhet që vajzën të na e kërkoni në shtëpi…

Ndërsa Kiço Loli, kushëriri im i parë, ish student në Tiranë, kish ardhur në fshat për të takuar të fejuarën, Dritën. Dolëm të dy ta prisnim prapa kodrës kur ajo do kthehej nga mali. Kish mbërrysur gomarin me maraqth e, sa na pa që i dolëm befas, u lëshua me vrap brinjës si dhi e egër. Letrat ia jepja unë si korier i kushëririt. Ajo i lexonte por kurrë s'pranoi të dilte sheshit me të fejuarin. Dhe kur vinin në Janaj ta takonim ajo kërciste nga lëmi i Buçajve. Po ç'ta zgjas! Edhe kur isha student në Tiranë e në vitin e tretë (1967) kisha nja tre muaj që isha njohur me atë "thëllezen" nga zheji, ajo nuk pranonte të dilte nga muret e konviktit… Kur u bënë kartat "kredenciale", kërkesat në familje, "spiunlleqet" reciproke.., biografitë., vetëm atëherë pranoi të shkonim në një shfaqje teatrale bashkë. Dhe unë "liberali" vendosa të lidhem përjetësisht me të, pikërisht, sepse nuk pranoi të dilte nga muret… Letrën e parë që i kam dërguar në konvikt përpara 36 vjetëve e ruajmë akoma si dëshmi dashurie të një kohe ku nderi ishte gjithçka.

Në këtë fushë njeroiu gabon të japër deklarata e dora në zjarr nuk vihet se digjet. Në çdo kohë edhe fshati më i humbur ka patur qejfllinjtë dhe qejflleshat e veta të çdo moshe -krejt njerëzore është kjo -e gjithçka dihej, por nuk thuhej. Esenciale ishte se martesa, familja konsideroheshintë shenjta e të paprekshme. "Dalç me doç!" ose "Vafsh në Pepel!", në një fshat të largët ku lindnin fëmijë të paligjshëm ishte mallkimi më i rëndë për një grua e fjalët "putanë, kurvë, rrospi, kalltake" ishin tepër të rralla në përdorim e, nëse adresoheshin diku, duhet të bëje hesap kokën, ose gjyqin e të përballoheshe me kundërvënje masive, qoftë edhe sikur të kishe të drejtë, sepse punët e qejfit nuk bëhen me dëshmitarë…

Sidoqoftë seksi në mendësinë shqiptare ka qenë taban, mister dhe shfaqje ilegale, ndërsa edukata seksuale, si pjsë e kulturës së njeriut, ka qenë zero. Shqiptari ndërkohë lindte shumë fëmijë dhe pothuajse ishte analfabet për një sërë problemesh veçanërisht rreth trupit të femrës, si periodat, pubertiteti, shtatzania, menopauza etj dhe seksi kurrë nuk është trajtuar si domosdoshmëri jetike e natyrale. Ndaj thashë më sipër, se të presësh e të durosh 50 vjet pa burrë, është privim nga jeta e sakrilegj mbinjerëzor e pjesën e krenarisë time për këtë nder tëtë nënave e gjysheve tona e kam të pamundur ta përshkruaj si virtut. Ajo shamia e zezë gjithë jetën mbi ballin e tyre, më tepër se shenjë nderi e krenarie është shenjë e një naiviteti absurd të një drame njerëzore të papërligjur.

Ana tjetër e medaljes, është jeta e shthurur seksuale, dukuri e viteve të fundit "të demokracisë". Ne dhe në këtë drejtim, u hapëm si vaj inë lakra e befas shkuam në ekstrem. Bashkëjetesa me dashnoren pothuajse ka marrë rrugë legale e traumat e familjes së re, janë më problematike; aborti, divorci, prostitucioni madje dhe sëmundjet gjenetale po shtohen e punët e seksit nuk trajtohen më si imoralitet. Ç'të bëjë prindi i shkretë? Ta pranojë dashnorin apo dashnoren e fëmijës së vet apo ta humbasë vajzën ose djalin? Ndërkohë, të rinjtë ndjehen të lumtur. Dhe, jo më puthja, por dhe skenat pornografike po zaptojnë televizorin. Fatkeqësisht ne po marrim nga shoqëria e konsumit, anët më të shmëtuara e më së paku po bëhemi pjesë e krizës, dëshmitarë të rënies drastike të diagramës shpirtërore të njeriut në një llum e kaos etikomoral, të paparë deri sot. Smë mbetet gjë tjetër veç dëshirës që djemtë e mi të martohen me vajza nga rrethinat e vendlindjes dhe ta kaloj në heshtje "të qeshurën" e tyre kur u hap këtë problem.





…DHE KRAHET E KËNGËS.



Në këngë zagoriti është tjetër gjë. Kënga, kjo gjymtyrë shpirtërore e njeriut, i thyen fenerët e "nderit" e njëkohësisht është kaq e ndershme e publike, kaq e sinqertë dhe emocionuese. Atje ai u bijë ndjenjave pash me pash, "zemrën e hap fletë-fletë, që të dalin derametë". Atje në këngë, ai dhe ajo si dashnorë të nxehtë shtrihen në kashtën e lemit a ndanë lumit, në mal a në hijen e fikut, puthen e nduken e bëjnë seks sikur janë nga Parizi. Pa asnjë ndroje e paramendim. E ka një sqimë, një finesë në këngët tona që ngrgihet si fllad trëndafilash dhe e "zgjon të vdekurin nga gjumi". Ajo, në këngë s'është shamizezë e fanatike, përkundrazi, ajo, mikja, leshverdha, belholla, thëlleza e manxurana, të vret me sy e me vetulla a me cep të shamisë. Ajo është princesha dhe objekti i këngës e vjen e ngrihet e bukur e sensuale, me gji e me supe, plot hire dhe jarane. E ashtu plot dritë tek shkon "Djelmuria turfullon, lëshon shenj e i verbon, lëshon shenj syri sikur ato që i mungojnë në jetën personale e familjare i ka me tepricë në rengë si një kompromis triumfues. Dhe kur merr ndonjë pozë burrërore djali, dashnori, "Në të shtënça dot në dorë do të shtydh si top me borë", befas burrëria bie se."moj ato nazet e tua, më shkrin e më tretën mua". Në këtë duel ndjenjash fiton ajo por burri, jo vetëm që s'është inferior, por e pranon sfidën se dashuria është e gjithpushtetshme dhe ia vlen ç'do sakrificë. Vini re kur shkon ajo! "Fërr-fërr-fërr ia bën fustani / ca prej hallit, ca prej mallit / ca nga dertet e jaranit. Dhe ka një fshehtësi që, dhe duan ta ruajnë, intimitetin por krahët e këngës i çojnë drejt qendrës së skenës e, atje, në dasma e në gëzime, kur shohin se janë kaq të mirëpritur, shpërthejnë duke shpartalluar muret e trupit, si një Zhulietë apo Romeo, që duartrokitën dhe në dashuritë e ndaluara. "Jarani që vjen me ditë / i do petullat me kripë / Jarani që vjen me natë / i do petullat me mjaltë… Diku tjetër: Vet e bardhë e rrobat pis / të vret me cep të shamisë.. Dhe "Seç tundet fodullja / me bandillin krah për krah… por këngëtari popullor, jo vetëm që s'e dënon por i jep lum: "tundu, moj seç të ka hije / porsi dielli kur bie…"

Ka lirika në folklorin zagorit e lab që do t'i kishte zili dhe një poet i spikatur. Vini re se ç'sensualitet fin ka në detajet e këngës së mëposhtme, që po ta komentoj më duket se e prish. "Nëno shpirti, nëno xhani / ç'mu ngushtua xhamadani / Kraharori ç'mu gufua / herë si dardhë e herë si ftua / herë si dy kokrra limua…/ Ç'ke o xhamadan i shkretë / që përdit ngrihesh përpjetë? / Erë trëndafil me fletë / i prishe nga mendja djemtë… Ç'duan a gjeçin belanë / që shikojnë xhamadanë?!…

Here here vasha rrëfehet te nëna, " i qan hallin" ç'e ka gjetur të shkretën!

Por, s'ka ç'i bën as nëna. Dhe ajo nuk ka faj.

se: O, kjo an'e lumit / ka bilbila shumë… / Fusha na bën baltë / Mali bën furtunë… / Dale, bandill, dale / sa të rritem unë…

Dhe fajin e ka nëna. Vini re këtë dueto midis nënës e vajzës, midis "detit" e "lumit", e lumit që shkon në det…

Vajza: "Në qafë më paç, moj nënë / që më le të dilja premë…

Nëna dëgjon e hesht. Ajo i di të gjitha. ç'ka ndodhur?

vajza: - "Më kafshoi një trim me dhëmbë / poshtë vetes më kish vënë / shtrirë mbi kashtë në lemë…

Nëna: - Moj syzez vetull koleshe / të gënjen a vetë deshe? Vajza, (lumi që shkon në det): -Faqeziu më kandisi / s'di se si mendjen ma prishi / .. Më gënjen qeni qafirit / Më zbërthen kopsat e gjirit.. / të shih gur e xhevahirit… Po nëna nuk i ha këto. Ajo hesht e duket sikur i thotë: " Ç'ja tregon nënës, moj bijë, nëna i ka hequr -o). Skena merret me mend. Ajo është hapur tej e tej. E më kot vajza don të justifikohet. (shtrëngomë se më vjen mirë) Dhe lan buzët: Vajza -"Unë, moj nënë, nuk desha… / po as qava as nuk (i) qesha…"..

Natyrisht këngën zagorite nuk e nda dot nga labe. Vetëm në nuancime dallohen ato e natyrisht në interpretim. Veçanërisht këngët e vjetra me karakter universal, që me kalimin e kohës e kanë humbur origjinën e anonimatit janë pothuajse të njëjta se kudo në trevat tona varfëria, luftrat, pleqëria, dasmat kanë fytyrë të njëjtë. Po zagorititi pëlqen të jetë sa më origjinal dhe nder to. Se "hallet e mia akoma, lëshojnë lule të njoma" Ai është dhe këngëtar e nostalgjik dhe i rrëmbyer e filozof, e më pasionant në qëndisjen e ndjenjave. "Shokë do qaj djalërinë, si bilbili që qan prillë." Këngëtari lab, i qetë e madhështor dhe në pleqëri…, e shpesh aq realist e dinjitoz si në poezinë e madhe. -U plake, mike u plake / bran i heq ato çorape / -U plake, or mik dhe tinë, mbete si kan në brinjë /. E aty këtu ata janë të dashuruar edhe pleq e lenë amanete që të kujtojnë situata mitike.

"Moj, mike në të kam mike / kur të vdes të bëheshqyqe / të më qash brigje më brigje… ose "shokë bimëni longarë, do t'i bije duke qarë. / për atë miken e parë… Do vete t'i zbuloj varrë.. / të sho' se ç'mur i ka rarë…

…Ndoshta këto vargje duken të njohura e të zakonshme për trevën labe, por ata zagoritë që njohin edhe këngëtarët, mizaskenat përkatëse".., u duket vetja si në korin antik ku aktorët kryesorë janë marrësi, kthyesi e hedhësi. Të tillë të talentuar ka në çdo fshat e disa prej tyre janë të njohur në rang kombëtar. (nëpërmjet festivaleve) si Stavri Nosi, Kiço Lame, Thoma Stani, Evanthi Suli, Katerina Efika, Vasilika Mboqqe,          Dilo.

Skena e parë. Në odën e Telos, në fund të fshatit. Martohej Kleanthi Gjika me Vitorinë. Isha i vogël e endesha nëpër karriket e burrave. Atje në krye të trapezit qenë burrat e rëndë Stathi Telo e Jorgo Duka, (vellamër e dolliboshet e përhershëm të këngës.) Skemën do ta kishin zili regjizorët e teatrit… Ngrihet Duka,… i hollë i gjatë dy metro me mustaqe si të Isa Buletinit e bashkë me dollinë ngrë këngën me zerin gjym: "O lumi në shtëpi brenda…, zafiro (hë, Telo) 8ërballë tij ngrihet bandilli tjetër i këngës që "regjizori" e thërret në skenë)

… Zafiro, culluf3e frenga … e, " lumi në (hë, Duke), lumi mu në shtëpi brenda… E vazhdon mbështjellë me krin eskilian: "Lum e bija, det e ëma / Mbuloje gjoksin me mënga / se prishe djemtë nga mendja… e Lumi në (he Dukë), lumi mu në shtëpi brenda… Zafiro (hë, Telo)… zafiro cullufe frenga… E kënga thyen gjurin e këputet herë nga ana e Dukës, herë nga ana e Telos e isoja si dallgë deti i mban të dy në krahë… se s'ke ç'i bën! As Zafiro-ja nuk ka faj. Nuk ka ç'u bën gjokseve që i gufojnë:

"Si t'ia bëj, a, un# e mjera / Unë i fsheh.., m'i zbulon era…

Skena e dytë. Sipër në krye të fshatit. Tek konaku i Dukës. Martohej djali i vetëm i Dukes, (vella në pesë motra) për herë të dytë. Kish vdekur Zogua, nusja aq e mira e ai burrë kryelartë e kish qarë me zë… Në shfaqje kanë ardhë aktorët kryesorë të Zagories: vellami i dukes, Andon Vasi nga Nivani e qejfliu tjetër Veno Stavri. Nga pala e krushqe virtuozi i njohur Stavri Nasi (se nusja e re Katerina ishte nga Hoshteva.) Dhe ja: Rreth 100 burra kohe më kokë nëpër tavolinat mbushur me mish të pjekur e raki Dukanje. Duka ish i vërfër. Më tepër se kryeplak i fshatit ish kryeplak i këngës e i rakisë) … Po diçka nuk ecën. Burrat shkojnë njëri me tjetrin të heshtur… Jorgo Duka kish pranuar të bënte dasmë por për nder të zoicës së vdekur kish thënë: Dakort, por pa këngë… Burrat heshtiu e rakia s'konceptohet me të poshtë. Ngrihet pastaj Andon Vasi (vëllami), burrë i bukur me kohën e bardhë si Priami i Homerit. E heq Dukën menjanë e diç i thotë pas shtëpisë, atje, ku piqeshin deshet në hell.

-          Vëlla, si do bëjmë?

-          Ç'ke?, ia kthen Duka.

-          Rakia nuk pihet e dasma nuk ecën…

-          Ti e di. Shtëpia ime është jotja..

E të dy burrat hidhen në gjoks të njëri tjetrit e puthen në buzë. Sakaq Andon Vasi zuri vend ku e kish nderë dhe me atë zërin e ëmbël si tenor, në mes të heshtjes, mori një këngë burrash: "More rrap, të qofshim, falë, more rrap / Ku i ke burrat e parë, more rrap!/ Ata ikën edhe vanë, more rrap. / Njeri prapa nuk na lanë more rrap…!" E refreni godiste trarët e tymosur të Dukës: "More rrap të qofshim falë…" e kënga gurgullonte tatëpjetë fshatit si lumë i beftë…

Burrat kërkonin burra. Këta të rinjtë s'ma mbushin syrin. Më von kur do kuptoja saktësisht këngët, në heshtje i thashë vetvetes se kënga e rrapit ishte këngë opozitare… Pero Jani më thosh se sa qe gjallë Duka e telua, e Veno Stavrid, a Mandili … në dasmat tona nuk këndohej për partinë dhe… Më von zëri i burrave erdhe e u hollua… Ky qe brezi i fundit i asaj plejade burrash të fortë e të bëjshem, të egër e të bukur… si rrepet.

… Zëri i Stavri Nosit del befas nga fundi i gjoksit, bën tre katër hapa e kthen sytë pas, Këtu na ke i thotë Thoma Stani a Ndreu a Telua e pasi jepen dy tre frena me grykë tre zërat mbështillen nga isoja si në një masë uniforme…

Masa kjo, uturima e njëtrajtshme, që ecën pas të parit si në luftë. Një të huaji i duket si një gjëmë unike e përsosur…

Stavri Nosi këndon i gjithi. Me duar, me sy, me mimikë e i gjithi bëhet shpirt; me dy sy të ndezur që depërtojnë e zotërojnë turmën me atë zë meliodioz, urdhërues e kushtrues e herë herë të ëmbël e melankolik sikur zëri kalon nëpër lot e psherëtima. E ka një mall nëpër këngët labe, një duf e ndjenjë shpërthyese për problemet madhore të atdheut e për dashuri të këputura. E përplaset i ngrati shqiptar me shtete që kanë topa e gjyle shumë e labi përcjell trima e amanete trimash, gjithsesi për t'i strehuar në balada. "E ulu mal të dalë hëna" si në dialogje planetesh për të parë të bukurën, lirinë, apo atë që i mungon… Herë herë, butësisht me gugitje pëllumbash për vashën, e, velloja e nuses si shpirt i bardhë zbut sadopak fytyrën e gurtë të fshatit.

"O zot, më tha një poet francez në festivalin  e tretë në Gjirokastër -këto janë këngë vaji…" Jo, të gjitha, i thashë. E ai vazhdoi: "Sikur këto grupe të këndonin në Paris, kullën Ejfel do ta kishin mbuluar korbat" "Dhe korbat tuaja do ktheheshin në pëllumba", ia ktheva me egoizëm. Ai këmbënguli e tha: " Dhe nuses kështu i këndoni? Si nuk i përcëllohet velloja e bardhë nga baruti i këngës?…

Ndoshta i huaji kishte të drejtë. I keni vënë re sa të përqendruara janë fytyrat e leberve kur këndojnë? Tamam sikur bëjnë qitje me armë zjarri e pastaj qajnë të gjithë bashkë sikur parandjejnë një gjëmë qiellore… Currilat e lotëve u rrjedhin përbrenda shpirtit e u djegin gurrmazin. Shihe atë zogthin në gushën e gjaktë të Stavri Nosit! Shihe si dridhet e përpëlitet si kokë zogu e prerë…

…Kur më merr malli për vendlindjen dhe Shqipërinë çmallem me këngën labe. E kam një të preferuar në disk që më mbush shtëpinë me shqipëri. Më duket sikur nuk kam vetëm Zagorien e labërinë, por të gjitha trevat e kombit e të heroizmit. Dhe bëhem trim nga ai duel, që i kërkon një shqiptar i thjeshtë, pashait turk: "Dil, pasha se ajm për udhë, dil pasha… / Hamit ti e Hamit unë, dil pasha! Ti me det e un' me lumë, dil pasha… / Një nga ne do rrojë më shumë… e, dil pasha se jam për udhë / Them se do të ve në gjumë, dil pasha… Shtëpia më gjemon e xhamet dridhen. Befas më troket porta e hyn një plak i katit të sipërm, veterani Kristo. Ç'bëhet këtu?, më thotë. Këngë, i them. "Këngë kjo?… Po ç'thotë kjo këngë" e bën kryqin, disi i trembur. E kthej përsëri këngën e prapë del "pasha"… NJë shqiptar kërkon në duel pashanë turk, i përktheva., e kërkon që Ta palosë… Turk me turk, thotë me provokim veterani -me sa duket edhe ti ke ndërruar emrin këtu… Këta turqit e tu e kanë bërë greqinë shesh.. Unë qesh. Nuk ia vlen të kundërshtoj një të eurrufiasur. Ai e kuptoi inferioritetin, beu kryqin përsëri e del… e pashai im vazhdon të kërkojë pashanë tjetër me forcë…

Por, …

kënga mbaron e mobiljet e mia të thjeshta heshtin e duket se, befas, kanë ngrirë me gjithë të zotin. Për një çast mu duk se mu qas "Itaka ime"; e pashë zhytyr nëpër mjegulla të gjakta… e atje princaat e rinj vërdallosen rreth "Penelppës" sime me plot premtime e intriga. -Më mbushën sytë e përcillem me nofulla të mbërthyera… Itaka ime më humbi e, atje, bregut detit, nderet një qen. Një qen me sy të lagur si unë…



MEMORANDUM



1908. Grahma e fundit e osmanllinjve, ose xhonturqve. Edhe këta si baba Dovleti nuk i mbajtën premtimet. Komiteti Bashkim e përparim ishte një farsë. Një farsë të fëlliqun ndoqi Porta edhe në fushatën e zgjedhjeve parlamentare (1908). E autorë fytyrëzinj turkoshakë e grekomanë, në trevat tona donin të zgjidhnin lakenj të tipit Dhësira (apo Dhjesira) e jo kandidatin shqiptar Jorgji Çako, një nga juristat e përmendur të perandorisë e patriotin zemërzjarr nga dera e A. Z. Çajupit.

Del pastaj një trim i bukur nga Zagoria Ilia Dilo Sheperi e i qendis Portës së Lartë një memorandum historik… E shkroi profesor Diloja ^. Me dorën e tij të bardhë në një greqishte të kulluar që ta kuptonin mirë, fanariotët dhe Patriarkana, adresuar në emër të patrikut Joakin. E u kujton presë se ai (autori) dhe orthodhoksët shqiptarë i përkasin racës së bukur iliriane… (i përfytyroj të bardhë me sy të kaltër e flokëverdhë si e thotë kënga: "Treqind leber leshraverdhë, në grykë të Kuçe u derdhë..").., i përkasin fesë së tyre kristiane që nga fillesat; se myslimanët shqiptarë nuk janë turq e katolikët nuk janë latinë… e të gjithë ne kemi një rrënjë të përbashkët, një histori, të cilën do ta vazhdojmë sa të ekzistojmë mbi faqe të dheut … Memorandumi jo rastësisht nisi nga Zagoria e jo rastësisht u shkrua nga dora e Dilos. Menjëherë ai u përkrah si dokument kombëtar proteste, edhe nga myslimanët edhe katolikët. Si i tillë, mori përmasat e një predhe shqiptare që drejtohej mu në zemër të Portës ku rriteshin intrigat shumëpalëshe si hidra. Patriarkana, shtet brenda shtetit osman, e shtet brenda shteti grek, asnjë herë s'kish pushuar së vepruari kundër Shqipërisë, gjuhës shqipe, lirisë së saj e, në shumicën e rasteve, kish fituar shumë beteja me mullinjtë e erës.. Kundërshtimet esenciale e historike midis turkomanisë e grekomanisë, sheshoheshin kur në mes tyre vendosej kombi shqiptar. Memorandumi i Dilos i demaskon të dyja palët e duket sikur nuk është shkruar më 11908-ën por tash nga fundi i shekullit që shkoi. Them heroik akti i këtij zagoriti të ndritur, sepse të tjerë shqiptarë të ndritur, që kishin punuar si ai e kishin paguar me kohë si kato Hoxhi, Pandeli Sotiri, Papa Kristo Negovani, At Stath Melani, At Bllançi etj. Thika dhe plumbi i hasmit ata i bëri dëshmorë të paharruar jo vetëm të kishës e kulturës por dhe të mbarë shqiptarizmit. Ilia Dilo Sheperi ishte dënuar nga patriarkana, ishte çkrishëruar, torturuar e dënuar me vdekje. Puna e Dilos ishte punë burrash, pune heronjsh, punë kristianësh të kulluar si qelibari, ndërkohë kur qarqet shoviniste të patriarkanës kishin pellatet e tyre në Gjirokastër, Delvinë, Himarë, Përmet e Korçë. Është në nderin e të gjithë zagoritëve që këta pellatë kurrë nuk i kaluan qafat e atyre maleve për të rritur mjekrra priftërinjsh që nuk i shërbenin kishës, por politikës antishqiptare. Zagoritët si dhe shqiptarët e vërtetë kurrë s'kanë bërë pazare me tokat e trojet me lirinë dhe gjuhë shqipe… Intrigat e ndyra të dy "Portave" kundër deputetit Jogji Çako nuk ndeznin dhe fanariotëve iu "fik" kandili, paçka se dhe me vajgurin dhe vulat e myftinjve të "Hyqymetit". Dhesira për orthodhokset shqiptarë mbeti "Dhjesira" e zagoritët që e njihnin nuk i thoshnin "njeri" por "njeriçkë" (siç shprehet Alqi Jani), peshë e lehtë ose diçka si karkalec. Zëri i zagoritëve që marrëdhëniet midis popullit shqiptar e grek, kurrë nuk i kanë ngatërruar me ato të qarqeve shoviniste, pa gabuar, them se është një zë solisti në korin e shqiptarizmit më të pastër.

… Edhe hapja e shkollës greqishte në mesin e Zagories me 1880kur s'kish mësues shqiptarë dhe tekste shqip, gjithsesi është një akt kulture, siç është një akt i pashëmbullt dhe puna prej shkencëtari e Ilia Dilo Sheperit. (nga të paktët rilindas si Sami Frashëri e hasan Tasini, kishte mbaruar shkëlqyeshëm "zasimenë). Më pas me dorën e tij shkroi shumë tekste e programe greqisht për shkollat e minoritetit grek në Shqipëri. Inteligjenca shqiptare, edhe ajo me kulturë greke, kurrë nuk ka nxitur urrejtjen midis popujve, por kurrë nuk ka heshtur për kurthet e palës tjetër. Dhe kur gjitoni verior na përgatiste arkivolin e ai jugori e mbërthente me gozhdë të ndryshkura, ose anasjelltas, shqiptari kurrë nuk i ka ngatërruar popujt me segmentet e tyre prej bloze. Paçka se të "varfër", supelartë, paçka se të poshtëruar, kryelartë si malet, paçka se dhe pa atdhe, me një atdhe brenda vetes që e kishin më kollaj të jepnin jetën, por jo atë, ATDHEUN.

… I tillë ishte Ilia Dilo Sheperi, autori i gramatikës shqipe botuar në Vlorë më 1927, një gur themeli i gjuhësisë e perlë e gramatografisë shqipe. (Ribotimi i dytë, Romë më 1972 e ai i treti nga familja e tij, Tiranë 2001 me autorët Ksenofon, Enrik, Ylli dhe Etien Dilo). Gramatika e Dilos është simbol jo vetëm i inteligjencës zagorite por mbarëkombëtare. E atë e kanë vlerësuar maksimalisht gjuhësorët dhe akademikët tanë si dhe albanologët më të shquar nga Evropa e gjetkë. Figura e profesor Dilos është figura e pacen e patriotit dhe shkencëtarit, e "Mësuesit të popullit" dhe e luftëtarit, filozofit dhe poliglotit e kristianit të pastër dhe prindit shëmbëllor e njeriut me "NJ" të madhe. Harresa e regjimit komunist ndaj një figure të tillë, (madje dhe në kongresin partiak fatkeq të drejtshkrimit) i lartëson më tepër vlerat e atij burri. Ndërsa akti makabër ndaj eshtrave të profesorit, pikërisht në prag të kongresit (1972) e bëri dhe të urtin Qirjako Dilo t'i drejtohej me guxim Enver Hoxhës duke e nënvizuar aktin partiak si një akt mizorie dhe "një akt i rëndë çmendurie, i paparë në historinë mijëvjeçare të popullit tonë" E shkaku nga varrezat e fshatit… Ishte prekur kufiri te kocka, në kodin e paprekshëm të vdekjes, ose njeriut.



* * *

Ciklone ballkanike janë ngritur gjithmonë e ato sikur e kishin folenë në atdheun tim. Suferimet më kanë ardhë nga fqinjët e veriut e të jugut e këtu kryqëzohen, puthen e bëhen ujë. Dhe kur largoheshin përkohësisht në trupin tim mbetej pleviti, ujë në shpatull, e diku më thyhej një këmbë e një brinjë; në tavolina diplomatesh të pikëlluara gotat e rakisë në tët gjithë faqen e shekullit… Dhe unë u përpoqa të ndërtoja një URË, një urë miqësie midis popullit tim dhe atij grek. Ura ime kish nisur që nga lashtësia. Që nga lashtësia kërkojnë bregun tjetër… Nga ana e atdheut tim harku i urës kish mbetur nëpër gurë themeli… e qëlloi dreqi e u hodha në bregun tjetër… Erdhëm të kapur pas një fije shprese / të Të bukur me dy thërrime brinjë / U dyndëm të rreptë e të zhurmshëm si breshër mbi Athinë… /. Gjer në kockë, gjer në shpirt na kish plagosur diktatura. Dhe ajo vazhdonte kaotike dhe vrastare, edhe kur iu prenë damarët… Poema ime kërkonte ura zemrash pa ushtarë e ndalim në kufi… të hyjmë te njëri tjetri si në odën e miqve / Të pi një kafe në polici…

 Dhe u thashë atyre të bregut tjetër: "Mbaje pulsin tim me dorë, vëlla / si dikur përqafuar me perënditë / Për një çast, për një çast / siç mbahnë dëborën mbi gjethe ullinjtë…

Por, nuk isha i qetë; në përfytyrimet e mia poetike për të marrë diellin mbi supe si flamur të paqes, e hënën ta vendos natën si abazhur mbi harkun e urës,…, por dale, prit!… Nuk ishte koha e romantizmit. Varfanjakun nuk e do njeri. Ne e kishim braktisur Itakën jo për të pushtuar Trojën… "Për një këmishë, vëlla / për një copë bukë, ti e di / Atje na pret Itaka (nëna) zemërplasur / Me pikën e lotit në sy…

Dy herë në vit do bëja kokë nga këmbët për tu kthyer "Itakë". Atje kam nënën motrën, varret, shpirtin tim, por,… "Sapo kaloj sinarin balta ime më ha / (dhe unë ulërij) Xha Karont, të lutem, tregomë një va…

Dhe më dukej se në të baltën time, gjithnjë do më ngulej një gozhdë e ndryshkur… "O balta ime e dhembshur / të plagosur po më nis përsëri?! / Çalë - çalë nëpër bulevardet e botës / Kush ta shpon syrin më thellë, ti e di… Dhe do shfryja t trishtuar për Itakën time: "Efer kur, gjer kur / gozhdë të ndryshkura do ketë /… Atje në baltën time tragjike / shpesh dhe liria të vret.

… Në Athinë do miqësohesha me studjuesin e madh, kryetarin e arvaniteve Aristidh Kolja. Ai kishte çelut shtëpinë botuese "Thamiris" (tha -mirë) e isha i lumtur që dy librat e mia me poezi "Drita e Vetëtimës" e kjo "ura" që po bëj fjalë, ishin dy librat e parë të "Tamirisit" botuar në shqip e greqisht… "unë e ti nuk e ndërtojmë dot urën, më tha një ditë… Fisi im ka 600 vjet që ka ardhë në Greqi e unë ndjehem i huaj këtu…" Aristidh Kolja gjithë jetën e tij (ishte dy vjet më i vogël nga uni) kish punuar për këtë urë e në marrdhëniet me popujt e Ballkanit kish një vizion evropian ndoshta më të drejtë se të Solanës a Prodit. Kish ndërtuar ura historike, kish gjetur rrënjë të përbashkëta të grekëve dhe arvaniteve, kish shkruar për gjakun e kuq të shqiptareve komandantë e kryeministra në rrënjët e lirisë greke, kish ngritur racën e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe në nivelin e Olimbit dhe kish parë se perënditë flisnin shqip… (në librin "Gjuha e Perëndis"… Po "Urën" siç donte ai nuk e pa. Iku para kohe e në varrimin e tij u mblodhën mijëra shqiptarë. Ish guri i fundit që dëshironte të ish gur themeli nga të dyja harqet e urës. E mbeti diku pezull deri sa ra. E nga të dyja anët e urës / Erëra të ngrira fryjnë / Deti psherëtiu / Pulëbardhat nxijnë… Dy skaje dhimbjeje ngritur në erë / Mos nuk jeni për njëri-tjetrin? / Mos kemi lindur për qiej të tjerë?!… Po prit, janë vitet e Evropës së bashkuar.

… Në Athinë do njihesha e miqësohesha me ambasadorët Hysen Çabej, Kastriot Robo e Bashkim Zeneli e me ta sikur mbahesha fort pas një litari që më lidhte me Itakën time.. Ç'nuk më kanë parë sytë. Greqia kish mbledhur dhe falenderimet e shqiptarëve dhe fatkeqësisht, opinionin nuk e bënim ne, inteligjenca, dhe shumica e ndershme por ata… ata na vinin damkën dhe ne shikoheshim shtrembër. "Për ta sytë i ul i turpëruar / dhe përbrenda ulërij u u u! / Nga ç'qilar kacikokleftësh / Dallga i pruri këtu…?! Dhe me ta prisheshin e shkatërroheshin çdo përpjekje për ura. E kështu, zi në Athinë e zi andej nga Itaka ime.

Nxitova në shtëpinë botuese "Thamiris" dhe e tërhoqa poemën. Titulli "ura" më dukej romantik dhe e bëra "Dhimbja e Urës" dhe piktori Aleksandër Babe do të vizatonte në kopertinë një gjysmëharku… e në sfond me trup në ujë, fytyra ime shqiptare të vrazhda si gurë të rrëzuar Poema e re, shkruar sipas traditës së dy popujve, mori nota realiste e në gjuhën poetike, ndërsa shprehte dëshirën për ura miqësie, tingëllonte si një "memorandum" për të dy brigjet…

Dhjetë vjet në Athinë e ndieja veten pezull. As atje as këtu. "Shi i butë në athinë / Brenda meje breshër / Nuk di sa është ora / Nuk di ku jam nesër…

Dhe do t'i shkruaja nëns e motrës:

" E dashur nënë e motër / Më dogji malli e dot nuk flas / Po ju, mos ma trembni dallandyshen / Atë timen time mbi pullos… dhe mëngjeset sa çelja sytë nga endrra do më çonin atje… E mora një qeshë me gostira e ia dërgova nënës me një shënim të vogël: "Jepu fëmijëve të fshatit karamele / Dhe për mua mos kij dert … Dallandyshja ime më në fund / Një rreze dielli ka në sqep…



* * *

… Nën shembullin e Mihal Haritos e Ilia Dilo Sheperit, gjithsesi është nderi e zagoriteve, që problemet e kombit i kanë parë asahti si janë e ashtu ku janë, në Kosovë e mal të Zi, në Maqedoni e në Janinë. Dhe seç ka një grup gjaku Kosova dhe Epiri, Dardania dhe Thesprotia. Dhe rrufetë dhe rënkimet dhe plumbat dhe thikat në shpinë të tyre të njëjta janë. Ndoshta s'është e rastit që Çajupi ynë zgjodhi "Baba Tomorri" si lartësi kënga e patriotizmi mu në mes të kombit.. e prej andej na la për atë thesar shqiptarizmi e bukuri kënge që gurgullon në çdo zemër shqiptari.

Kaur-pashai i madh, Ali Tepelena, e kish zagorien jatak të sigurtë e dy nga trimat e tij, telo Ejokën e Gjok Kapedanin i kishte zgjedhur nga Zheji. Jo një herë zagoritet i kanë shpëtuar dhe jetën. Është i njohur fakti që nga ___________________ nga Nderani që kur një komando turke e rrethoi, ai e strehoi në gufën e një rrapi ku lidhi dhe qentë e stanit. Ushqente qentë, ushqente dhe Ali Pashanë e turqit nuk e gjetën. Për nder të zagoriteve Aliu ndërtoi dy ura një në Nderan një në Hoshtevë, që janë edhe sot të vetmet kalime mbi lumë, ndërsa fshatarit____________i ndërtoi një shtëpi me dy kate që e ka dhe sot…

Më 1912-ën sheperioti Aristidh Ruci, beu fisnik me bamin në Vlorë, do jepte para e mall për Ismail Qemalin e Isa Boletinin e, atje, në aktin madhor të shpalljes së pavarësisë do vinte firmën e tij pa iu dridhur dora.., paçka se regjimi komunist e mbuloi me heshtje dhe emrin e Aristiodh Ruçit si shumë të tjerëve që kishin firmosur për Flamur…; e fill pas Vlorës ai flamur erdhi dhe në Zagorie me anën e patriotit Petro Garo, i ati i Jorgo, Vasil dhe Eftimi Garos, të njohur nga të gjithë zagoritët.

Kudo ku gjallonin vatra të patriotizmit shqiptar do gjendeshin edhe ajka e zagoriteve, brenda dhe jashtë Shqipërisë; në Misir e në Sofje, në Stamboll e Bukuresht, në Argjentinë e Janinë e pa dyshim, në Vlorë në Prizren ku krahu i djathtë i Abdyl Frashërit ishte zagoriti me shkëndëla Mihal Harito. Është interesante të theksohej se zagoritet anonin nga lapsi, nga dija e këtë e vunë vetëm në shërbim të Adheut… Çajupi, po se po, është figura komëtare më specifike në plejadën e rilindasve të mëdhenj.., por dhe të tjerë. Që me 1910, vangjel Garua nga Zheji do shkruante dy libra thellësisht patriotike "Tre yjet e Shqipërisë", për frashallinjtë e ndritur (Sami, Naim e Abdyl) si dhe dramën "Të burgosurit"; Jorgo Merka do sillte nga Bullgaria abetaren e parë shqip e që më 1908-ën në Buenos Ajres (Argjentinë) një dorë zagoritesh të shoqërisë Agimi si Vangjel Garo, Sotir Kalia, Stefan Qirko, Kolo Ballo, Rako Bita do krijonin një bërthamë patriotësh për pavarësinë e Shqipërisë; ndërsa Spiro Vllahu me 1910 do merrte rrugën për në Zagorie (Zhej) për të sjellë një dhuratë të veçantë, vjershat e poetit kombëtar Naim Frashëri. Në shoqërinë shqiptare të Stambollit do dalloheshin edhe zagoritët Petro Garo e Gaçe Meçi që siç e kam përmendur, ishin dhe autorë librash (madje në një fushë që ishte fillesë në letërsinë shqipe, në komedi)..

"Odrie, Qaf' e Çajupit / jataku Birbil Hajdutit" thotë Kënga e Zagoria do tu qëndiste këngë edhe atyre 13 trimave aq të njohur në trevat labe me epiqendër Janinë, ku kryqëzoheshin dyfeqe e jatagane, e varre shumë ku vriteshin pashallore e ngriheshin Këngë trimash... "Lanet paç Xhelal Voshtuna, vrave trembëdhjetë trima…". Zagoria do bëhej konak për çetën e Çerçiz Topullit e Mihal Gramenos e do niste djem të luftonin edhe me Zenel Gjolekën trimin. Më 1920-ën vetëm nga Zheji u nisën me dyfek në krah kundër italianëve Pedro Garo, Perikli Çarka, Foto Menkshi etj kurse Gaçe Qendro e Miltiadh Garo do qenë prezent në rrethimin e garnizonit italian në Tepelenën e Selam Musait., Ndërsa Sotir Gjerko do protestojë për arrestimin e Avni Rustemit në Paris e do paguante për lirimin dhe kthimin e tij në Atdhe.. Kjo Zagoria e vogël, me dhjetë fshatra, më e vogël se lazarati apo Dukati, qe nga kuvendi i parë i shtetit shqiptar (1912) me Aristidh Ruçin, në të gjitha parlamentet e mëpastajme, në çdo legjislaturë, do kish senatorë e deputetë me prestigj kombëtar. I detë s'janë kolektive e ato i kapërcejnë majëmalet, Dhembelin dhe Çajupin e, kur vihen në shërbim të kombit, u ngjajnë rrezeve të diellit që ndriçojnë prej së sipërmi.. Në zagorie, sapo çel syrin dielli mbi Dhembel, e merr Çajupi e vetetimthi zgjatet tejpërtej Labërisë deri në Golem, e atje, sikur gjen një ballkon të ngritur në qiell, ndalet e sikur lidh bashkë ato vargmale të serta nga më patriotiket në jugë të Shqipërisë. Dielli dhe ylberet, në këto treva e kanë folenë e ndizet muzgjeve nëpër këngë trimash, e ashtu i ndritshëm mbetet nëpër histori e emra njerëzish të dyfekut e të punës.. Dhe më tej: një vetëtimë Kosove, feks këtyre anëve ngarkuar me rënkime çamërie… e ato oxhaqet e përhumbura poshtë, prushërojnë me kërcunj të trashë, sipër…

Mihal Hariton e lashë për në fund të këtij kapitulli. Një lloj si në një mal që pasi përshkohet me lodhje shpat më shpat, në fund arrin në majë. Pa dyshim është figurë emblematike mbarëkombëtare. Ai që shpejt u lidh me frashallinjtë, Pashko Vasën, Mehmet Vrionin, Abedin Dinon e Ymer Prizrenin e shqiptarizma me këta burra arriti kulme historike. Më 1877 në Janinë, krijohet komiteti shqiptar e në krye kish sqimatarët e ndritur Abdyl Frashëri e Mihal Harito. Po atë vit me këmbëngulje të presionit shqiptar u zgjodhën në parlamentin turk patriotët e kulluar Abdyl Frashëri, Abedin Dino e Mihal Zagoriti. Për pasojë, nga fundi i vitit përpilohet programi i kryengritjes së armatosur dhe projektohet shteti shqiptar i pavarur. Komiteti i Stambollit (dhjetor 1887) me abdylin, Pashko Vasën, Jani Vreton, Ymer Prizrenin, Sami Frashërin, Mihal Hariton, Iliaz Dibrën e Seit Toptanin do ringjallnin Lidhjen e Prizrenit që siç dihet është pika më e ndritshme e historisë së Shqipërisë ë që u shtyp aq egërsisht nga armiqtë e Shqipërisë. Atje që më 10 qershor 1878 në krah të Abdyl Frashërit do të qe dhe Mihal Hariti që disa herë do dërgohej si diplomat lart e poshtë nëpër Evropë për bisedime të rënda për atdheun. Është koha e traktatit të zi të Shën Stefanit dhe Kongresit më të zi të Berlinit që vunë në the të thikës trojet shqiptare. Më 23 korrik 1880 mblidhet kuvendi i Gjirokastrës e andej nga ai ballkon historik Mihal Haritua u transmetoi fuqive të mëdha dëshirën mbarëkombëtare për moscopëtimin e Shqipërisë. Menjëherë solidarizohet Kosova dhe Shkodra e luftëtarët shqiptarë në Veri e në Jug ndezën sërish pishtarin e Prizrenit duke krijuar tensione të ashpra sidomos në Dukagjin e Kosovë, Plavë e Guci, Labëri e deri poshtë në janinë e Prevezë.. Ishte një situatë kur Shqipëria e vogël pa në dritën e diellit fytyrën e armikut jo vetëm të turkut tradicional por edhe të Rusisë, Serbisë greqisë, për të mos thënë krejt fytyrën e Kurvës plakë, Evropës. Nëpër beteja të ashpra dhanë jetën disa nga kreret e Lidhjes në Veri e Jug të Shqipërisë, ndërsa të tjerët u ndoqën, u arrestuan, u burgosën e u syrgjynosën në Anadoll. Mihal Haritua ynë, me armë brezit u strehua në Përmet, Lunxheri, tepelenë, Kurvelesh e Himarë e kudo ruhej e mikpritej siç e kish sërën. Në Himarë ai kish jatak trimash e në shtëpinë e Konom Zotos së bashku me Odhise Kosnecin, Sokrat Lekën etj do vazhdonte veprimtarinë patriotike edhe kundër influencave greke. Osmanllinjtë me ndihmën e agjentëve grekë ranë në gjurmat e tij e populli i Himarës u detyrua që ta ruante ngjetkë. Dhe e përcolli me nderime e me këngë.

" O zagoriti me derte

O Mihal trimi me fletë

ç'u përpoqe e u trete

Për vatan e vilajete"

Siç ndodhte zakonisht, Porta e lartë u vu në lëvizje duke aktivizuar edhe kishën greke e serbe, madje dhe bullgare që popullsia orthodhokse shqiptare (në Zagorie 100%), të mohonte trimat e saj të tipit Mihal Horito e Abdyl Frashëri, të mohonte trimat e saj të tipit Mihal Horito e Abdyl Frashëri, të mohonte kombin e fenë dhe s'betej gjë tjetër veç të copëtohej midis Serbisë e greqisë. Këtë qëllim strategjik kishin platformat politiko-orthodhokse "narçetanja" e Ilia Graçaninit, "megaloidea" greke apo "Vlladiko-ja" malazeze. Prandaj që më 1896 patriotët shqiptarë hodhën idenë e kishës së "Pavarur shqiptare", shkëputjen përfundimtare nga intrigat e Patriarkanës së Stambollit. Në epiqendër të këtyre përpjekjeve është dhe Mihal Harito që një vit më von (1897) në rrethana misterioze vdiq në moshën 61 vjeçare. Fort mirë këtë vdekje të këtij shqiptari të madh e dinë ata që kishin dhënë prova gjaku edhe për patriotë të tjerë shqiptarë, fanariotët e Stambollit. Hulumtimet e mëtejshme të historianëve tanë duhet ta zbardhin vdekjen e këtij zagoriti shtatlartë që populli i këndon:

Kur dilje në portë e rrije

ç'bëhej në Stamboll, e dije..



* * *

Regjizori kuqalash la në heshtje edhe birin e Mihalit Pedro Hariton, një tjetër burrë të shquar të patriotizmit shqiptar. Si i ati dhe ky, një nga deputetët më të zeshëm të trevës së Gjirokastrës, do të zgjidhej si përfaqësuesi më i merituar për çështjet shqiptare. Mbahet mend Pedro Harito kur pa ftuar shkon në Hormovë në krah e në mbrojtje të vëllezërve të tij muhamedane, mbi të cilët ranë masakrat e audarteve grekë dhe në mbledhjen "panepiriote" të delvinës, me zërin e ngritur në qiell si trimosh do të demaskonte ashpër ato krime çnjerëzore e do të shpallte pa iu dridhur qerpiku i syrit të vërtetat historike të Epirit. Petro Horito përbuzi nderimet dhe postet që mund t'i jepte Italia e në kompleksin e interesaave, do të zgjidhte vetëm atë, që qe me dobi të Shqipërisë e do ta mbronte me gojtarinë e tij me të tërë forcën e shpirtit. Është në nderin e tij që ishte krahu i djathtë i Ahmet Zogut, mbret, dhe në të gjithë administratën shtetërore do të ishte etalioni i mençurisë dhe drejtësisë..

Të shkruash për Haritejtë, është punë më vete. Në këto shënime vetëm se po o prek për ilustrim. Ata e meritojnë superlativen; atëherë kur analfabetizmi e turqizma na kish mbytyr, nga kjo familje nivaniote numëroheshin 9 veta që kishin mbaruar universitetet e njohura të Evropës dhe kështu me Mihalin në krye, petro Hariton, Ilian që nderonte tërë Vilajetin e Janinës; Dhiogjenin manazherin e botimit të fjalorit të K. Kristoforidhit profesor në Athinë njëkohësisht publicist i shquar, në krah të Anastas Kulluriotit hartues abetaresh, e libras për shkollat shqipe,, bashkëpunëtor i Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit, gjuhëtar e poliglot, historian e autor i librit "Revolucioni grek 1821" etj; e pastaj me radhë Harito Hariton dëshmor, Qirjako Hariton, veprimtari i shquar i luftës dhe deputet i kuvendit Popullor në disa legjislatura, Thoma Hariton, luftëtarin e guximshëm kundër gjermanëve në qarkun e Dibrës,.. e deri te Luiz Harito që doli partizan që në moshën 14 vjeç e përshkoi udhët e luftës (në krah të Jako Efolikut) që nga Labëria në Vishegrad. I gjithë ky grusht petritash, bij e bija nga një derë, pa dyshim, e bën familjen e Haritenje nga Nivani, një oxhak të lartë hijerëndë e lapidarik të inteligjencës dhe shqiptarizmit.



"KSEKONOME"

(INTERMEZO)



Kjo fjalë me origjinë nga greqishtja, në të folmen e zagories, përdoret jo vetëm si diçka e huaj dhe jo e ligjshme, por më tepër si qymyr, si diçka për të qeshur, si diçka e veçantë thënije apo veprim, që shkakton të qeshura. Në qarkun e Gjirokastrës janë tepër të njohura Golëmi dhe Zagoria për humorin e tyre të mprehtë, shprehje kjo dhe e mençurisë dhe mprhtësisë së atyre njerëzve. Njihen fort mirë në Zagorie të thënat (e qyfyret) e Qiro Andonit, Çame Thanasit, Kiço Spirit etj veçanërisht të imituar apo interpretuar deri në të drejtën e autorit anonim nga Thimjo Peçi, Zaho Kaxhioni, Teli Stefani e për Zhejin treshja, Zoica e llukan Garo e Evanthi Suli. Natyrisht baza e humorit është folklori i pasur e poeti ynë i shquar dhe për humor A. Z. Çajupi. Po kujtoj këtu disa prej "ksenomeve" të njerëzve të thjeshtë duke i kërkuar ndjesë lexuesit për ndonjë banalitet që mbart origjinali i tyre që, po ta shmangësh, i prishet humori.

Kiço Spiri i njohur dhe në rang kombëtar (deri në Lidhjen e Shkrimtarëve) për poezitë e tij sensualiste. Vetëquhej "audort kundër fashizmit" "poet i komunizmit" hiqej si "i sëmurë", madje dhe "i çmendur" Në asnjërën nga këto s'qe i vërtetë. Ai luante, luante pjesën për të hedhur hallin përtej. Kish një karvan fëmijë e me këtë rolin e aktorit bëri maksimumin për ta. "Kiço ti i Kiço unë, dil o Kiço se kam punë / gjashtë dhen e gjashtë dhi ka poeti në shtëpi / Asnjë kohë për njeri.. /., do t'i drejtohej Kiço Ngjelës e do t'ia rrëmbente një bursë për djalin… Me atë "andort kundër fashizmit" do bënte një fotografi me mjekër e do t'i merrte një autorizim ministrit të komunikacionit që të udhëtonte gratis nëpër Shqipëri…

Do arrinte deri te Dritro Agolli "si poet i femrës" dhe ata të Lidhjes dukeshin se e vinin në lojë duke e detyruar të recitonte vargjet e tij, dhe nuk e kuptonin që "/ Kethë Spiri, lojti botën nga fiqiri" dhe në esencë do tallej me të tërë. Në fakt kish një trelë që i qe bërë si hije sa herë dukej i lajthitur. Ishte shumë shpirt madh, i dashur e kavalier si asnjë burrë në fshatin tim. E po t'i gjeje anën të kënaqte. Një të deleguare femër do t'i drejtohej në mbledhje "Vajzë të daltë sekreti / puth këtë faqe poeti… dhe në një rast tjetër "mos i bjer me thembër të këmbës, po gjeje ilaçin e zemrës"… Një herë më tregonte mua dhe Spiro Doves (ky e provokonte bukur) historinë e Polikronit djalit të tij të fundit. Qe nisur për në Përmet për të shitur bexge (sherebel). Atje në majë të Dhembelit, nën një shkëmb me një lemë bore, hipën e thërret. "Foletë, Foletë! Eja të shoç Permenë! E shoh që këtej; tha Iditja e shkretë. -Eja se do të të tregoj diçka… Dhe atje në majë të Portezat. Shyt. Gol. Pol. Dhe djalit që lindi ia vumë emrin Polikron. Disa herrë ka vargje të goditura ose të improvizuara në çast "Gjarpër do të bëhem, ferre nën dhe / (Me dorë do ta ze), ku e ke e ku se ke…" Kiöo Spiri e imitonte Çajupin në pjesën më të bukur të tij, në poezinë erdike. Dhe me sinqeritet do thoshte: "Andon Zaka fli i qetë, se vendin ta zura vetë…"



* * *

Në kohën e intesifikimit të bujqësisë një i delehuar nga rrethi ngulte këmbë që Zagoria të kultivonte domaten "bizon" ky budallallek donte të thoshte që domatja e Zagories (zemëraku), ndoshta nga më të mirat në botë, të zevendësohej me…

Nggrihet Qiro Andoni e thotë. Ç'janë këto bizonet? Ia treguan, e ai tha, po këto mua më mbijnë vetiu pas halesë… domate janë këto?!…



* * *

Çome Thanasin, të mirënjohurin nga Sheperim, e dënoi kryesia e kooperativës duke ia ndaluar makinën qepse (profesionin privat) e duke e detyruar të punonte në bujqësi. Shkoi, i shkreti se donte të hante. Një ditë punonte me gratë në fushën e Sheperit, veshur me një përparëse si grua e hidhte kokrra misri pas parmendës. Heq shejtani e në rrugë kaloi gazi lluksos i një bllokmeni. Ndalon makinën e i kënaqur nga skena e Çomes e pyet. "Çome Thanasi çpo bën këtu".

-Hiç, tha Çomja, e donin, e provokonin dhe çlodheshin me humorin e tij. Një ditë tjetër shkoi në shtëpi të ministrit (Ngjelës). I ra ziles e sapo hyri në sallon, pa mobilimin e bukur dhe, akoma pa përshëndetur të zotin e shtëpisë, iu drejtua një kukulle të madhe plastike, një kali. E tregon me gisht dhe i flet: Vaj, mor i shuar, të lashë në fshat e të gjeta dhe në shtëpi të ministrit…(!)

Kujt i flet? i tha Ngjela. - Gomarit, tha Ç'omja. Plasi sytë, i tha Ngjela -është kalë, jo gomar. Më fal, shoku ministër, u ngatërrova,. Por…; shprehu!, i tha Kiçua që ia pëlqente shakatë. Po jo mo, që ta dish zotrote, gomarët tanë, kur vinë në qytet bëhen kuaj…, por unë i njoh nga veshët…

Një herë e urhdëruan që të bënte një lapidar ndanë fshatit. Ka gjë për të qepur?, u tha Çomja… Hajde, hajde se e bën ti, të zë dora. Dhe e bëri. Po lapidari doli i shtrembër. Kur i thanë ç'është kjo që ke bërë, ai ia ktheu: Një çoban duke mjelur delet me radhë, i hapi këmbët dhe një dhelpre që qe rreshtuar në tufë. Dhelpra kthen kokën nga çobani dhe i tha: para se të më vesh kusinë, shikomë turinë… Shumë qyfyre ka Çomja rreth hidroçentralit të Sheperit, që u bë e s'dha dritë kurrë, sepse specialistët e kishin ndërtuar rezervuaarin në një vend që s'mbante ujë. Po për këtë kish dijeni dhe kryeministri e kish premtuar se do të vinte ta peruronte vetë. Specialistët, të shqetësuar s'dinin ç'të bënin e pyetën sheperiotët. Fshatarët ulën kokën. Hidrocentrali s'kish derman. Hidhet Çomja e thotë: -Ka një zgjidhje, ka. -Po hë, more, se jemi në hall të madh … e vetë kryeministri… - I thoni kryeministrit që të mbledhë të tërë ministrat bashkë. -Pse?, pyeti kryeinxhinieri. -Që të permjerrin në rezervuar - tha Çomja -vetëm kështu do bëhet Sheperi me dritë…



* * *

Kur qe sekretar komiteti Thimjo Peçi, i shkon në zyrë një fshatar nga golemi. E dinte që ky sekretar hante shaka e me fshatarët sillej mirë. Sa e pa Thimjua në derë, nuk lëvizi nga vendi e vazhdoi të shkruante.Golemazi e ndjeu vetën të ofenduar dhe i thotë:

Shoku sekretar, na andej nga fshati themi se kur hyn një kokë, ngrihet një bythë…

Thimjua hazerxhevap, ia kthen: E po, kjo nuk do të thotë, që kur hyn një bythë, të ngrihet një kokë…

Pastaj:  - Eja, ulu! Pse je munduar.

      -Aha, tha fshatari, ma dhjeve që sefte. Keshë dëgjuar u për ty, po jo kshu fare…

Thimjua e mori prej kraahu dhe i ofroi një kafe në "Turizmi" Sa u ul golemosi, nxorri kutinë e duhanit e i tha:

-          Nize, sekretar! Të paça!

-          Nuk pi, tha sekretari.

-          E nize, derman, se nuk do vdeç…

-          Do ta pish me zor, këmbënguli fshatari.

-          …

-          Se u për këtë jam hequr nga partia

-          Si ështq puna?

-          Po ja. Ai krietari, miku yt, i la hangarët e duhani xbuluarr. Ras dhiu e mijëra vargje me duhan u bënë helaq. E ç'na lan krietari, e ndau duhanin e prishur në çdo derë. Që të pakësohej demi, të paguante fshatari e krietari të dil faqe bardhë… U nuk u pranova ta marr duhanin që më kishin varur në portë. Dhe krietari, pastaj, mblodhi partinë e fhsatit e më kërreu mua. Kjo qe e tëra, sekretar… Hë do ta nezësh një tani?

-          Jo nuk e ndez!

-          Atëherë dhe ti, sekretar, z'bën për partinë…

-          Ik, se do vi unë në fshat… po s'besoj se je përjashtuar për këtë… Kam dëgjuar se ka shumë thashetheme dhe ca nga ju e kanë bërë fshatin çorap!

-          Me atë krietar, mos prit hajër, tha fshatari -për mua për këtë më kërryen, kam nisë përpjetë shtatë letra e xhevap s'kam marrë. Ndaj erdha këtu te ti se më kanë thenë që ke verë veshi…

-          Të ta them pergjigjen këtu, të mbetet qejfi?

-          Jo, fare!

-          Ti s'bën për partinë se je i mençur.

-          Hë, më rrofsh sekretar! Hë të paça me ymër, këtë desha dhe u.., po ama eja, eja mblidhe fshanë e thuaju këtë që më the këtu… Ta marrë vesh dhe ai krietari inë.



* * *

Nëna e Stath Telos e kaloi pleqqërinë krejt e vetme. Vishej si mullaar edhe në behar dhe mbante me vete një gomar të shëndoshë kudo që shkonte. "Meço" ia kish venë emrin dhe e ushqente, e lante dhe e krihte për bukuri. Me Meçon fliste tërë ditën e i dukej se gomari e kuptonte. Po ai gomar hesapi e qellonte që dhe pëlliste dhe bënte të liga. NJë herë i tha Nenua: A more Meço, që ma ke kokën si gomar…



* * *

Nënë Frosina, mëmë e shofite, siç e thërrisnin një herë bëri një ksekonom. Ashtu e lodhur dhe e shqitur së bashku me shoqet e saj u ulën rreth të hanin bukë. Bukë zeza. Me gjizë, qepë e rrallë me djathë… Hidhet njëra nga shoqet e thotë: Po provoni këtë gjizën time, se e kam bërë me cikrra djathi. Dhe e vuri tasin me gjizë në mes.

U zgjat dhe nënuë frosua të merrte pak gjizë me veshin e qepës e befas i shpëtoi "një krismë" Të tjerat ia shkrepën të qeshurit me lot. Dhe ajo, pak e ofenduar, e e skuqur në fytyrë por duke qeshur tha: E shofsh, mij gjizë!



* * *

Në shtëpinë e Orest Semit shkoi një ditë i deleguari nga komiteti ekzekutiv, (y.c), i njohur si qylashi. Kur Dedë Lekua i nxorri një gotë me raki para drekës, ai, i pangopur siç qe, i tha: Hidhma më mirë në filxhanin e kafesë. Deda e shkretë nxitoi, e, në vend që ta mbushte filxhanin me raki, e mbushi me kanfar padashje. Ai, nga tamaqarlleku i tha "gëzuar" dhe e rrushkulloi me një herë. Në çast zgurdulloi sytë e u shtri në stromë duke bërtitur: "na diqe, Orest, … na diqe!" E ngarkuan "të sëmurin" në gomar dhe e çuan te Gaçe Dedja në Nivan. I miri Gaçe, shpejt e shpejt i dha nja dy kile ujë të ngrohtë e i deleguari shpëtoi. Por fjala "na diqe, Orest" mori dhenë.



* * *

Sofi e Sulanje, kur i shoqi, Thomai po dilte për tu varur në fshat i thërret nga pas.

-          Na more, njeri… (nuk e thërriste në emër Thomanë).

-          Hë, moj, ç'ke?

-          I thuaj Llukan Meçit, të marrë të mbathurat e të vijë të na mbathë mushkën.

-          Thomai bën sikur nuk e dëgjon.

-          Dëgjove more?.. Të marrë të mbathurat e të vijë lart…

-          Unë moj grua, nuk i them dot burrit të botës, të vijë me të mbathura a pa të mbathura...Hë, tani, mos u tall… Ka një javë mushka zbathur…



* * *

Një vit në Zhej, kryeplak u zgjodh Sokrat Qorri në vend të plakut të urtë Sotir Lule.

Nënë Paskalia u mërzit që nuk u rizgjodh i shoqi dhe kur kryeplaku i ri që e kish dhe gjiton doli në oborr, kjo, që nga kreu i shkallës ia mori këngës:

" Sokrat be, Sokrat qebapi / Në dorë të mbeti fshati. Kur mbeti në dorën tënde / Në daç pirdhe, në daç fende!"



* * *

Illi Kllapi ose ""Bulja" një nip të vogël që e donte shumë. Nipi i thërriste gjyshit "Liu" Një ditë Liu i tij se ç'kishte një punë në dorë dhe nuk ia vari shumë të voglit. Ai e thërriste "O Liu, o Liu!" Hiç Liu s'përgjigjej. Ai pa pushim. O Liu, o Liu, o Liu… hiç. Më fund i thirri "Omuti!" Dhe gjysh Liu la punën, qeshi me të madhe, e mori "hopa" e i tha O të keqen Liu! O të keqen Liu, muti yt…



* * *

Vangjel Çarka rregullonte samarin e mushkës në fund të oborrit. É shoqja, Efimia që të gjithë i thërrisnin Xhajë e Çarkanjë tundte qumështin në drobolicë. Bamb e bamb, u lodh por qumështi nuk i binte në gjalpë. Dyshoi e i thotë plakut.

-          Po i shuar qumësht, bot e bot e s'po më bie në gjalpë?!

Xha Vagjeli bëri sikur nuk e dëgjoi.

Ajo: More djall, mos ke futur gjë lugën në veder.

Ai: JO,jo,s'di gjë unë.

Xhaja: Thuam të drejtën. Ke ngrënë gjë?

Vangjeli: Ohu, ç'më çave kokën…

Xhaja: More djalll… ti, ti, po thuama troç!

Vangjeli: Mirë moj Xhemile, ja po ta them, unëe hëngra, se s'kisha ç'të haja.. Më bëre gjë zotrote?

-          Bobobob, more faqezi! Ke ngrënë gjithë kukulen e vedres, ndaj s'më bie qumështi në gjalpë… Burri plak s'ke turp, mor' xhaxha ziu?!

-          Mu nxi bytha mua, me Xhemile se ç'thua ti! Unë e hëngra se mu rrufis barku pa ngrënë.

-          Vaj, vaj! Vaj, të hëngërt, more! Bobobo, burri plak!

-          Prapë e prapë do ta ha, sa të pëlcaç!

-          Bobobo, more xhaxho ziu! Burri plak u ngul e s'e shkul! Moe faqezi!

-          Përfytyro! Ajo me duar duke i bërë munxet e duke e sharë, ai duke mbyllur një sy e duke nxjerrë gjuhën në anë të buzës…



* * *

Zogo Garanje kish ardhë nga Vlora për pushime te vëllai bashkë me Sofinë, të kunatën, morën enët dhe u nisën për të mbushur ujë në Gjerdhom. Në udhë, Sofia u ngjit te shtegu i Xhaxhules (Aleks Çarkës). Donte t'i vinte bishtin shatës se i qe thyer. E i flet Aleksit nga poshtë:

-          Xhaxule, qysh u gdhive?

-          Mirë, po ju?

-          Xhaxhule, të keqen! Do ma vesh një çikë bishtin e shatës?

-          Jo, jo! Sot jam i mbytur.…

-          Xhaxhule, hë të keqen!

-          Jo të thashë, sot s'kam kohë.

-          Xhaxhule, vema një çikë, hë të keqen!

-          Jo të thashë!

-          Aman! Vema një çikë.

Hiç ai.

-          Do ma vesh një çikë, more?

Zogua shkul faqet e nga poshtë i thotë:

-          Moj ti! Je në vete? Ç'thu! Do ma vesh, e do ma vesh…

Sofia (Zogos). Ophu, ç'thua ti, e ç'them! Nesër më duhet shata e s'kam me se të vadit… E ai semundemadhi s'do të ma vërë…



* * *

Sofia i Sevaje s'kish vajtur kurrë në festën e krahinës në Manastir të Nivanit. E vendosi të vinte një vit e shkon në shtëpi te Lenicë e i thotë.

-          Lenicë, do vish me mua në Nivan?

-          Ua! Ne plakat në festë! Je në vete Sofi?

-          Unë them të vemi. Të cqepemi një herë me mish të pjekur.

-          Unë nuk vi. Ti bën ç'të duash.

-          Hë, moj nuse Peços!" Eja, mos ma prish, se edhe unë s'dua të vete me çupat…

-          Nuk vi jo, sjam marrosur.

E u nis e shkreta. Tre orë larg më këmbë…

Kur u kthye nga Nivani, pa shkuar në shtëpinë e saj, trokiti te porta e Garaje e tha.

-          O Lenicë, o nuse! O nuse e Peços!

Ajo i hapi portën s Sofia e këputur u ul në shesh.

-          Të keqen, moj nuse e Peços, që të ka mend dhe bytha prapa! Më the ti, po dëgjon koka ime! Vajta mu atje, u lodhçë e u këputa e, as mish as mavri! Dy zhapa, moj, dy zhapa perrë! Ç'mavri të haje… U tërbua gruaja plakë e mori udhët…

-          Unë të thashë…

-          E moj nuse e Peços! Po unë s'kam mend… E ty të ka dhe ajo poshtë… Të keqen moj nuse, bëmë një kafe se mu tha shpirti…



* * *

Kur u ndalua dhe mbajtja e derrave, Kolo Nika nga Koncka shkoi deri në Burrel dhe e bleu një gic ilegal. Me vete kish dhe një shishe raki. Para se të hipte në tren Kolua iu drejtua shishes. Një dopjo për vete, dy dopjo për gicin. Gicin e zuri rakia e ra në gjumë dhe ashtu, në një trastë ku i dukeshin pak noçkat, hedhur dhe pallton e madhe mbi të, gici i bardhë dukej si një çantë e njëzyrtari. Në vagonin e fundit, ku hipi, heq shejtati e dikush i ra padashje me bërryl. Gicit i doli gjumi e, me sa duket nga rakia, që kish pirë ja dha një kënge me ulërime. Erdhi fatorinua, mori 200 lekë nën dorë dhe nuk e bëri problem, po lajmëroi të gjitha fatorinot e trenit që dhe ato të merrnin 200 lekshin. I vate "bileta" gicit më shumë se koka e tij… Para se të hipte në Korierën e Zagories përsëri një dopjo Kolua dy dopjo derri. Në Konckë arritën shëndosh e mirë, duke kënduar të dy…

Pas ca ditësh fjala doli nga fëmijtë dhe e thërret partia.

-          Ke strehuar një diversant, i thanë. Po, u përgjigj Kolua - Në shtëpinë time strehohet Hamit Maljani… Pas një muaji diversanti u ekzekutua me thikë…



* * *

Nënë Xheka Kllapi duhej kaq shumë me të shoqin, Andonin, sa të dy luteshin që të vdisnin në një ditë. Thonë se vdiqën në të 40-at. Mbahet mend nënë Xhekja dhe për një "Krekonom": Një ditë u ra gomari nga brinja. Natyrisht ishte dëm i madh për një familje të varfër. Ajo tha: "Kam hallin e samarit, unë, pa gomarin e bleu Xhaxhua"…



* * *

Folklori zagorit ka qindra këngë humoristike. Po kujtoj vetëm një, që thonë se poeti anonim e ka marrë nga Çajupi. Mund të jetë dhe e kundërta. Shpesh kufijtë e Çajupit janë ngjitur me arat e folklorit. Po kjo s'ka rëndësi. Vini re këngën e mëposhtme ku shpaloset një skenë sa komike dhe dramatike. "O bobo e ububu, mikia në mend e vu / në shtëpi të saj më shpu, se mëmën s'e kish këtu /… Po shejtani na i pru, dhe na gjeti "gju me gju./!

-          Bij-o, ç'është ky këtu?

-          Është i varfër e ka "u"…

Thotë plaka i ap u, dhe vate mori një hu. /

… Ec ajo e ecë u, plaka vrap erdhi tëhu dhe më dha "kulaç të gru." (thojzat, të miat)





IDEALET E RËNA



Komunizmi ishte një aksident i rëndë që përjetoi Shqipëria. Pasojat ishin katastrofike jo vetëm në gjysëmshekullin që kaloi, por mendësia e tij vazhdon të goditi dhe demokracinë e re e, jo vetëm në Shqipëri, po kudo në Lindje. Nuk ia vlen ta argumentojmë këtë, problemin e kam gjetkë. Duke mos u orientuar drejt në problemet e regjimit të ri demokratik (pas 1990) disa psherëtijnë akoma për komunizmin dhe Enverin. Edhe zagoritë. Me gjysmë zëri pranohet vetëm se u kalua masa e ka prej tyre që atë luftë të egër klasash genociodistë e trajtojnë si të pashmangshme. Ai regjim polli e cilësoi armiq, ajkën e shoqërisë shqiptare, nacionalistët, inteligjencën, tergëtarët, të pasurit dhe e shtriu goditjen deri në farefis. Dhe në Zagorie. Lufta e klasave goditi indet e buta e vitale të shoqërisë edhe në një zonë si Zagoria, të lidhur 100% me luftën. Lufta na dha 15 dëshmorë "paqja" dhjetra armiq, kulakë në çdo fshat, armiq e agjentë në familjet më të shquara për pasuri e patriotizëm si Dilejtë, Garulet, Nikajt, Ballajt,…, ish ministra, ish profesorë, ish oficerë e kuadro të larta e deri tek çobani i thjeshtë që "dëgjonte" radion majë malit. Në këto ndëshkime të egra kanë kontributin e vet zagoritet. Jo vetëm ata që spiunonin, por dhe ata që kishin diçka në dorë duke filluar nga sekretarët e partisë e kryetarit e pushtetit, sidomos ata të Byrosë së zonës, që bënin biografitë e njrëzve (i nxinin) duke aprovuar kështu hapin e parë të persekutimit të tyre. Edhe kjo dihet. Problem përbëjnë ata që heshtin ose i quajnë të mirëqëna këto goditje e kur guxon ndonjë të hedhë sado pak dritë, fjala vjen mbi Jani Dilon, Miço, Jani Milkiadhi, Garulin, Kostikën, Spiro Ballon apo Vangjel Leskon, këta tipa kryesisht veteranë nostalgjike zgjohen e mbrojnë të kuqen e ylberit...

Shumica heshtin. Nga padija ose nga turpi, ose nga frika. “... po ja, s’dinin gjë, që ishte fare kështu...“ Dakord!, u them, as padija, as turpi as frika nuk përbëjnë figurë penale. Po tani që i mësove pse hesht? Pse s’kërkon ta falur? Pse nuk shpreh pendesë e pse nuk pozicionohesh publikisht për hisen tënde të përgjegjësive?

Në romonin tim “Qeni plastik“, në gojën e Milan Kunderës tentova një përgjigje. Ai akuzon të gjithë komunistët “që s’e dinin“ nëpërmjet shëmbullit të Edipit, i cili, verbazi në rrjedhën e fatit të parashkruar, kish fjetur me të ëmën, kish lindur dhe fëmijë... dhe kur e mësoi të vërtetën e atij inçesti të fëlliqur, nxorri sytë me shtiza dhe u largua nga Teba. Natyrisht nuk them të nxjerrin sytë, por një pozicionim i drjtë kërkohet nga secili, qoftë dhe në biseda të lira publike apo në shtypin tonë, tashmë të lirë. Atij fyelli s’mund t’i biem më. I pamë meloditë. “e rrahin ujë në havan e s’mund të nxjerrim gjalpë...“ dhe për çudit ne vazhdojmë ta rrahim atë ujë prapë e prapë...

Mendoj se përgjegjësia për atë rregjim kriminal nuk bie vetëm te Enveri. Ne e lindëm dhe e rritëm atë diktator, kuadrot drejtues, nëpunësit servilë, inteligjenca e kuqe, historianët, poetët, shkrimtarët, mësuesit e kjo përgjegjësi ulet deri te punëtori e fshatir, masa e thjeshtë, ajo lëndë solide dhe entuziaste por dhe më e manipulueshmja për çdo regjim. Natyrisht kushtet historike (Jalka), fillimisht krijuan iluzione optimishte por, dhe aluzionet tona, kurrë nuk u kthyen në kontensione të organizuara për t’i thënë “ndal“ atij regjimi kriminal. Enverin “e ndërtuam“ ne, siç po “ndërtojmë“ sot Fatosin dhe Saliun. Tranzicioni demokratik shqiptar është shtrati i një shoqërie të inkriminuar, pasojë e atij regjimi 50-vjeçar njerëzor. Mishmashi politik as i majtë as i djathtë ka krijuar një kaos interesash të një takemi njerëzish me pasuri të pamerituara, politikanësh hajdutë e ordinerë që s’kanë të bëjnë aspak me demokracinë as me kapitalizmin e ligjit dhe konkurencën e lirë, ndërkohë kur ka nivelin e jetesës më të ultë në Evropë. Shqipëria nuk është me pasojë e Jaltës por e Katovicës, ose viktimë e fenomenit “Gorbaçov”, strategjisë së fundit të komunizmit të pangjyrë... Atje në Katovicë, siç dihet aventurën liberal Garbaçov, mblodhi e porositi të gjithë udhëheqësit e lindjes komuniste që ta pranonin “demokracinë”, duke theksuar që komunistët d.m.th. “tanët” të penetrojnë nëpër partitë e tjera për t’i grryer nga brnda e për të marrë me çdo kusht pushtetin ekonomik... Dhe kështu u bë. Komunistët shqiptarë, nëpunës oficerë e sigurimsa seriozë e të ndershëm por dhe të hurit e të litarit, “tashmë të reformuar“ iu vërsulën partive e gradulisht rrëmbyen shtetin dhe pronat. Propoganda pragmatiste e Evropës por dhe e SHBA, u kënaq me rënien e murit të Berlinit, i fetishizoi aktorët kryesorë, Bushin, Kolin dhe sidomos Gorbaçovin, dhe i nenvleftësoi muret e brendshme “të  Berlinit” që kish ngritur komunizmi në Moskë, Tiranë, Bukuresht Beograd e kudo... Mua më duket se nuk janë vetëm të rrezikshëm komunistët e Hysni Milloshit, që duan Enverint, as komunistët e Paprigës në Greqi që duan Stalinin e Çe Guevarën, por edhe komunistët në parlament, pseudosocialistët e pseudodemokratët, përgjithësisht mendësia e majtë shqiptare, që u është vërsulur interesave me lakminë e ujkut e po i zhvatin Shqipërisë tokën e detin, ndërtimet, doganat e çdo gjë që u del përpara. Ndërsa shumica e varfër, edhe kjo në shumicë me mendësi e nostalgji për të kaluarën, është objekt keqardhjeje, konfuzioni e moskuptimi, akoma e pandërgjegjësuar për proceset demokratike. Duket sikur di gjithçka e s’di asgjë. Me ndarjen “bardh e zi”, konstante, kjo masë në darkë ulëret për ngritjen e çmimit të bukës apo të dritës në mëngjes voton për hajdutin e furrës apo të hidrocentralit, që në shumicën e rasteve, në kësi punë hajdutësh ka dorë shteti, deri në nivel deputetësh e ministrash e larg, qoftë(!), deri te kryeministri...

... Ndaj shqiptarët duan të ikin e po ikin masivisht e me çdo kusht nga atdheu. Ndaj Itaka ime largohet e egërsohet ahstu e trollisur në gjëndje somnabuli, zhytur në një tuenl të zi sabatian.... E për çudi në portat e tunelit të Itakës vigjelojnë “nostalgjikët” princat e pasur, ndërsa nostalikët e varfër i bien fyellit e përgjërohen për ish regjimin e kuq, që ishin më mirë, kur ishin më keq. Inteligjenca e ndershme, idealisht, nuk e rrokin dot në sy statujën e lirisë së tyre. Sepse varfëria s’ka sy. E inteligjenca krijuese pi një kafe qindarkësh te kafe “Lluksi” e mbyllet e trishtuar në shpella vetmie tmerrësisht e varfër. Për ne, që ikëm, ... ikëm se gjyqin e “divorcit” me atdheun nuk e duronim dot të na i bënin gjykatësit dhe avokatët hajdutë... E ç’më mbeti mua në “Itakë” që po vrapoj drejt saj?!...

“Unë dhe atdheu / Dy vise gjumi / Të lidhur përjetëisht në ëndërra / ... Çdo natë më këputën litarët /  Në gjoks me shypin hije / hije të rënda varresh, vrasjesh e statujash prej bronzi/ ... I dashë një lamtumirë Kristali e muzgu / e ika shtigjeve të vetmisë... (Divorc – nga vëllimi “Urdhëri i Lotit”)”. E di. Dhe atje kur të mbërrij në Itakë, një kafe te “Lluksi” do ta pi, por do të jem më i lumtur sepse atje ëndërrën do ta prek me dorë me të gjitha të mirat e këqijat e saj, e do më gjenden pesë shokë për ta mbajtur arkivolin tim.



*  *  *

Komunizmi si aksident historik në Shqipëri erdhi i imponuar nga armiqtë tradicionalë të kombit shqiptar, që në vitet ’40 u pleks me luftën kundër fashizmit dhe, duke spekuluar në këtë luftë çlirimtare antifashiste, befas, u kthyen në mq historikë. Natyrisht, është në nderin e popullit shqiptar, që u angazhua në luftën e popujve kundër fashizmit dhe në fatkeqësi të tij, që pati të bënte me “miqtë” fitimtarë ruso-jugosllavë, që Shqipërisë së vogël, të shkatërruar totalisht nga luftë, i imponuan brutalisht ideologjinë staliniste. Komunizmi  ravijëzua në Shqipëri që në kohën e luftës, u frymëzua hap pas hapi nga Mugoshët e Stainiçët në harmoni të plotë me egoizmin e Enver Hoxhës për të marrë pushtetin, madje pa mbaruar akoma lufta dhe madje, me ndihmën e aleatëve anglezë. Në këtë kontekst tepër kompleks do të luftoheshin pa mëshirë idealistët e palës tjetër (nacionalistët) dhe Shqipëria, me në krye Enver Hoxhën, do të përqafonte e zbatonte ideologjinë kuqaloshetës staliniste, në variantin më të egër e gjakatarë të rankoviçevë serbë për 50 vjet me radhë.



*  *  *

Zagoria ishte vatër e sigurtë e luftëtarëve dhe në të dhjetë fshatrat e saj u bë jatak i tyre.

Ajo ndau me partizanët shtëpinë e vet, kafshatën e bukës, këmishën e trupit, jorganin dhe gati dy vjet, (1942-44) pati popullatën më të madhe për qindra, me miq të një ideali nga e gjithë Shqipëria, që kishin bujtur për të qenë pasmaleve të sigurtë e të gatshëm për të hedhur në luftë. Si një kazermë ushtarake Zagoria u bë qendër njesitesh, çetash e brigadash partizane. Bërthamë e tyre ishin zagoritët (çeta Koto Haxhi) nga të parët në qarkun e Gjirokastrës e më 1943 çetës tjetër i vunë emrin e poetit zagorit "Andon Zako". Këtu në çarrok të Sheperit u përuruan brigadat e 8-ta, dhe të 14-ta dhe, si zonë e lirë, pa okupatorë, këtu do vendosej shtabi i ushtrisë Nçl. Për zonën operative Vlorë-Gjirokastër. Në Topovë dhe në Nivan funksiononin dy spitale partizane e puntori ushtarak për këpucë e veshmbathje. Në Zagorie shkeli për herë të parë në Shqipëri misioni anglez me major Maklinin në krye, e u instalua këtu për dy vjet krejt misioni, që drejtohej nga majori Tilman. Avionët anglezë do zbarkonin këtu e do furnizonin lëvizjen me armë, municione, medikamente e veshmbathje… Këtu do vritej nga gjermanët dhe nënkoloneli anglez Lik e zagoritët e varrosën si djalin e tyre… Është fakt historik se aleatët perëndimorë u bënë faktor, jo vetëm i fitores kundër fashizmit, por dhe i krijimit të pushtetit të komunistëve në Shqipëri. (Shyqyr që kishin xhaxhi Enverin që, që gjatë luftës me syrin prej vigjilenti pa "rrezikun angloamerikan për Shqipërinë!?)

Kjo luftë ishte tepër komplekse e të mundohesh të hedhësh sadopak dritë në të, duhet të çpleksesh një kodër ndërtuar me tela me gjemba. Historianët servilë të komanduar të regjimit komunist jo vetëm që e kanë trajtuar me eufori të jashtëzakonshme këtë luftë, por edhe e kanë fallsifikuar. Të krijohet përshtypja se pa Zaagorien s'do fitohej ajo luftë në jug dhe pa Shqipërinë nuk fitonte kualicioni i popujve kundër fashizmit.(!) Dhe për Zagorien është thënë se ajo kohë qe epopeja më e lavdishme. Ndoshta është kështu. Por unë pyes: Kur ishte kështu, kryq e tërthor, mbushur me partizanë, pse u la Zagoria të digjej e të shkrumbohej brenda trte ditësh nga gjermani? Pse s'u lodh një dyfek? Si nuk doli një grup trimash që siç thuhet "qenë legjendare", të mbronin qofte dhe një fshat. Nuk di të jetë bërë luftë në Zagorie. As varre fashistësh nuk ka. As qëndresë ballore. Zagoritët me maç e me kuç, sipas porositë të luftërave të saj, mori shpellat. E gjithë Koncka ime u strehua rreth shkëmbit të Moresë, vrimave ku veronin bagëtia dhe në kishën e grave. Gjermani bëri një "shëtitje" disa arshe në fshat, dogji 100% shtëpitë, që nga Sheperi në Doshnicë me përjashtim të kishave dhe iku. Plaku im iku i fundit nga fshati, jo për qendresë, por për të shpëtuar bagëtinë. U përball me gjermanin në oborr dhe u fsheh pas kaut të madh, Dilos që, në moment i përdrodhi bishtin fort e me të vrapoi drejt Pellgut të Jananje. Atje e kapën dy gjermanë e së bashku me Sokrat Deshen, Rako Spirin dhe Çefën i ngarkuan si mushka me municion deri në Hoshtesë, dhe i lëshuan dhe kaq. Kaq qe heroizmi i tyre. (Xhaxhai i madh Jorgo Loli, komunist që me Bedri Spahiun e Haki Toshën kurrë nuk do më fliste për beteja e luftë, por për intriga krerësh. Ai u ndëshkua me përjashtim nga Partia (1958-59) me një shpikje banale diversantash duke qenë sekretar partie i fermës së Sukthit, me porosi direkt të Enver Hoxhës trajtuar në veprën e tij 19. Atë vit isha në Sukth. Erdhi Haki Toska shoku i vjetër i tij e i tha xhaxhait: Shoku Enver është gati të të pranojë përsëri si kandidat partie. Xhaxhai i tha: I thuaj Enverit që unë jam kommunist më i vjetër se ju dhe nuk pranoj të futen si kanditat. Dhe kurrë nuk bëri kërkesë të futej. Kështu, për qëndrime të drejta e të ndershme, do përjashtohej edhe Minai, xhaxhai i vogël në Lezhë, ish partizan dhe oficer karrierë në brigatën e VI sulmuese që gjithë jetën e lodhën ballafaqimet deri në rang zv. ministrash. Kështu do përjashtohesha dhe unë pas tre vjetësh (1975-78) anëtar partie. Dhe unë do konkludoja lehtësisht se lolitët nuk janë servila e, rrjedhimisht, të papërshtatshëm për atë parti. Partia kish të drejtë. Më duket se këtë cilësi e kam parë në shumë zagoritë, të rrëmbyer disi, por të drejtë, punëtorë e të aftë që nuk i thonë dot këmbës dorë e dorës këmbë…)

Zagoria i dha Atdheut ajkën e djalërisë. Duke filluar nga Heroi i Popullit Themo Vasi e komandanti trim Pano Xhamballo, në vazhdim, Kiço Semi, Alqi Kondi, Aristotel Dhefto, Dhiogjen Vito, Emil Mariami, Harito Harito, Kiço Joanidhi, Mihal Zoto, Kiço Stefani, koli Nika, Pano Bode, Spiro Zago, Vangjel Vito, Spiro Xhamballo, Orest Dilo, të gjithë të ndërgjegjshëm për sakrificën e tyre sublime, sepse përgjithësisht intelektualë. Asnjë prej tyre nuk është vrarë në Zagorie dhe plumbi i ka hapur në fushëbeteja, udhëve të luftës deri në Vishegrad. Vepra dhe nderi i tyre i takon atdheut. Dhe Zagoria ka të drejtë të krenohet me ta…

Që në mars të 1943-it, nën entusiazmin patriotik djaloshar të Themo Vasit, do organizoheshin në formacione të ndryshme një grusht zagoritësh, trima e të ndërgjegjshëm si Mira Luzi, Andon Andoni, Xhorxhi Zira, Peço Kangjini Qirjako Joamidhi, Jano Vlashi, Rako Caca, Milo Çave, Sotir Populli, Miço Caca, Harito Nashi, Dado Gjoni, Lipe Noshi, Sofokli Bane etj. që do shfaqnin trimëri e guxim, jo vetëm gjatë udhëve të luftës që nga Zagoria, Gjirokastra, Lushnja, Berati, Qafshtambë Peza e Tirana e deri në ish Jugosllavi, por dhe në jetën e tyre më vonë me plot përgjegjësira duke shpalosur atë që thashë më lart, karakterin zagorit. Natyrisht dhe zhgënjimin e tyre, sepse ndërtimi socialist në Shqipëri ishte larg idealeve dhe iluzioneve të luftës deri në përdhosje e deri në rënien e vetë regjimit komunist në vitet 90. Në çdo fshat kish të tillë. NJë grup burrash në Zhej do ishin ditë e natë të gatshëm t'i shërbenin lëvizjes. Si, Aleks Carka, Sokrat Qendro, Jano Garuli, Mico Londo, Ndreko Sotiri, Koço Dajka, Koço Çarka, Thoma Llaka, Pano Shaka, Dhame Ballo, Qiro Menkshi, Mihal Suli etj. (Kam njohur në Gjirokastër nga afër Mina Luzin. Po e marr si tip. Ish mitralieri trim, reshur edhe në vitet 70' e 80' me çizme ushtarake, ai ishte fytyra e trimit të zhgënjyer, deri në hutim. I drejtë si ai deri në marrëzi. Fytyra e së vërtetës. Sa herë do dilte nga komiteti i partisë gjithnjë i revoltuar për padrejtësitë, jo ndaj vetes, por ndaj të tjerëve, Gjirokastrës. I thamë të dorëzonte Koburen të dorëzonte koburen dhe nuk dëgjoi. (Më përpara kish dorëzuar një automatik që e kish trofe beteje nga lufta). I thanë të linte qytetin e të shkonte në fshat. Nuk dëgjoi. Ik ti, i tha ajo sekretarit. E mbaj mend një ditë duke u shtyrë për biletë në atë korierën e tmerrshme të Zagories, një gjirokastrit i tha se ju fshatarët jeni të tepërt këtu. Dhe Mina Luzi hoqi këpucën dhe ia ngjeshi në kokë… Kam njohur Çafo Banen. Gjithnjë të raskapitur nga puna me një karvan fëmijë. Shumë herë zinin peshq në lumë dhe do ta pyesja për luftën. Vinte gishtin vertikal mbi buzët e çara e më thosh ngadalë. - Na gënjyen: - Kush? - Tanët, dhe mos pyet më. Kish në gjoks një barrë me dekorata lufte. Vdiq i thjeshtë si njeri i punës. Krejtësisht i zhgënjyer… Disa nga veteranët e shquar të mësipërm si Peço Kagjini, Kiço Ngjela, Lipe Noshi etj, do goditeshin nga udhëheqësi i tyre me burgime të rënda, ndoshta pikërisht se kishin merita të veçanta, lufte e pune por edhe karakterin zagorit.



*  *  *

Veç shkatërrimeve katastrofike, njerëz, qytete e fshatra ajo luftë kish dhe ca të vërteta të tjera të hidhura që edhe historografia e re pas viteve 90' po i thotë me gjysmë zëri (dhe vetëm ajo e krahut të djathtë). Pas mbledhjes historike të Mukjes, PKSH shkeli në mënyrë të njëanshme, jo vetëm vendimet por goditi edhe krahun më demokratik të saj e bashkë me të ajo i shpalli luftë Ballit Kombëtar dhe racionalizmit shqiptar. Po shpreh mendimet e mia telegrafisht: Nën prezencën e M. Popoviçit dhe B. Javanoviçit (4 shtator 1943) u dënua për tradhëti komunist Ymer Dishnica e Mustafa Gjinushi dhe nën drejtimin drejtpërsëdrejti të jugosllavëve u përpilua një program lufte kundër nacionalistëve. Pas këtij momenti në Shqipërinë e pushtuar u shfaqën egërsisht simptomat e luftës civile. U ndalua pluralizmi politik dhe iu hap rruga totalitarizmit komunist. Enver Hoxha pranon pikpamjen e PJK dhe për hir të pushtetit, sakrifikon çështjen kombëtare. Sipas tij "Kosova duhet t'i mbetet Jugosllavisë. Kush është kundër kësaj politike duhet luftuar" (E. H Pleniumi K.Q PKSH. Dhjetor 1946). A thua nuk e dinte E.H. pikpamjen e Stalinit thënë Gjillasit se "Shqipëria duhet gëlltitur nga Jugosllavia"?!…

Shtabi komunist shqiptaro-Jugosllav kish marrë vendimin për zhdukjen (me asgjesim) të Mit'hat Frashërit dhe të tjerëve që firmosur Mukjen, plus disa anëtarë të Këshillit te Përgjithshëm Nçl., duke organizuar sulm edhe kundër Abas Kupit.  "Ne s'mbajmë përgjegjësi nëse në luftimet për asgjesimin e A. Kupit, do të vriten dhe oficerë anglezë (E. H. "Rreziku anglo-amerikan"). Në një dokument të shtabit të Përgjithshëm ekziston radiogrami: "Të mos luftohen ashpëqr pushtuesit gjermanë, por Bazi të zhduket. Kjo është fitorja jonë". Miladin Popovici dhe E. Hoxha vranë pas krahëve Mustafa Gjinishin, kordinatorin e shtabit të tyre me aleatët, ndërsa Ymer Dishnica u la më pas. Strategjia e Luftës NÇl. Ishte marrja e pushtetit nga komunistët dhe hedhja me çdo kusht e Ballit dhe ancionalistëve në krahun e pushtuesve, me qëllim për ta luftuar e asgjesuar atë, kështu që të mos kish alternativë pushteti por lufte. Në krye të të gjitha planeve ogurzeza për të hedhur shqiptarët kundër shqiptarëve, ishte Vukmanove Tempo. Edhe në gjirin e PK. u ravijëzuan dy vija. 1. - Zef Malaj, Koço Tashko, Mustafa Gjinishi, Ymer Dishnica, Sejfulla Maleshova, Anastas Lula, Nako Spiro… që, siç dihet E. Hoxha i hëngri një nga një 2. Krahu i dytë ishte krahu ultraekstremist me sens antikombëtar që drejtohej nga E. Hoxha, M. Shehu, R. Citaku, K. Xoxe, K. Thenelko, L. Gega… që siç dihet E. Hoxha i spastroi një nga një.

Kështu, pas Mukjes, nën orientimin direkt të Jugosllavisë, dominoi Partinë Komuniste, krahu ultramajtist stalinist dhe që prej asaj kohe deri sa vdiq E. Hoxha, 1985, në Shqipëri dominoi diktatura më e egër e të gjithë Lindjes Komuniste..

Edhe midis nacionalistëve (Ballit Kombëtar) dominuan dy vija.

1.      Të pakompromentuarit trima si Safet Butka, Hysni Lepenica, Skënder Muço, Ismail Golemi me në krye Abas Ermenin.

2.      Drejtimi tjetër me përfaqësues Lef Nosi, Bahri Omari, Ali Këlcyra, Kolë trimara, Koço Muka etj, që patën iluzione se gjermanët janë kalimtarë dhe se rreziku themelor i Shqipërisë nuk është gjermania as sllavokomunistët.

Pro amerikan e pro perëndimor ishte Mit'hat Frashëri. Teza e tij se "populli shqqiptar ishte dhe mbete aleat i vetëm i miqve anglo-amerikanë, të cilët do ta shpëtojnë shqipërinë e mjerueme." I qëndron edhe sot kohës pas 60 vjetëve kur, të gjitha faktet ndriçojnë këtë tezë dhe se i vetmi aleat i qëndrueshëm i tyre në Ballkan mbete vetëm kombi shqiptar… e se orthodhoksizmi lindor ruso.serb ka shënuar diagramën më regresive e kriminale ndaj kombit tonë.

Kjo situatë politike në Shqipëri, ashtu mish-mash, me vija të ndryshme e të kundrta në të dy alternativat (PK. dhe Balli), por dhe përmbrëndavetë forcave të një partie ishte situatë e shkëlqyere për jugosllavët që shqiptarët ishin në kacafutje me shqiptarët…

Nuk dua t'i rëndoj shënimet e mia me qindra fakte të vëllavrasjes shqiptare. Tash dokumentat janë sheshit, si të shtabit të përgjithshëm, të AQSH, të PK, të Ballit etj., etj., veç një gjë duhet thënë qartë: historianët dhe analistët tanë duhet t'i lexojnë nga të dyja faqet. Vëllavrasja nisi në jug, (Libohovë, Lazarat, Golem, Grekot, Gjirokastër etj), kapi anën juglindore (Korçë, Pogradec, Voskopojë, Kolonjë), u shtri në Shqipërinë e mesme (Lushnjë, Libofsh, Kavajë, Pezë, Tiranë), po se po egërsisht në qarkun e Vlorës e u imponua veçanarisht nën udhëzimet e Melimir Stajnicit dhe E. Hoxhës. Kudo në veri, me epiqendër goditjen e Muharrem Bajraktarit, Gani Kryeziut etj. Arkivi Qendror i Shtetit dokumenton vrasje e vëllavrasje të tipit hitlerian midis palëve duke vërtetuar atë, ogurzezën, strategjinë jugosllave.



*  *  *

Duke i konsideruar armiq organizatat e tjera, partitë politike (Ballin Kombëtar, PSD dhe Legalitetin) si dhe krerët e veriut për bindjet dhe programet e ndryshme, PKSH, e shtriu këtë damkosje deri në familje dhe te të afërmit e tyre, madje deri dhe në fshatarë e qytetarë, krahina etj., si në Fushë Aliaj, Lumë, Lushnjë, Dukat, Layarat, Golem etj.

Natyrisht lufta civile tek ne (1943-1944) nuk ishte luftë civile e tipit të qartë klasike me fronte e vija të përcaktuara si, p.sh. në Spanjë, në Greqi, apo në Avganistanin e viteve 90. Ajo ishte e kamufluar, komplekse dhe konfuze si e tillë edhe me vrasjen jo ballore. Vini re slloganet politike: "Luftë kundër okupatorëve dhe tradhëtarëve", "Luftë kundër komunistëve", "Shqipëria e shqiptarëve, vdekja e tradhëtarëve" etj., të gjitha përmbajnë në vetvete pjesën e vëllavrasjes (tradhëtarët), dhe, se kush ishin tradhëtarët, akoma nuk e dimë, (më saktë në mbi 90% të shqiptarëve i adresojnë pa fakte te Balli Kombëtar, te "Shqipja" shqiptare mbi kapele jo te "ylli" rus mbi flamurin tonë.) Faktikisht komunistët ishin shumë ë organizuar, të vendosur për marrjen e pushtetit dhe nën slloganin "Luftë kundër fashizmit" penetruan për bukur njëkohësisht në luftë kundër tyre por dhe kundër frontit nacionalist. Propaganda komuniste gjithpërfshirëse kundër nacionalizmit shqiptar, ka qënë kaq e egër sa çoji në shfarosjen dhe likujdimin e tyre shtrirë deri në farë e fis, brenda dhe jashtë Shqipërsë.

Balli kombëtar, legaliteti, liberalët e tipit evropian të shkolluar në universitet më të mira të perëndimit, kaluan në udhëkryqe të vështira; ata e donin atdheun dhe luftuan për të, por, të ngulur në një terren konfliktoz ballkanik, humbën, sepse në Shqipëri u kryqëzuan interesa ruso serbe, dhe, në këtë palë, ishte i fituesi i madh i luftës (B.S.) që rrafshoi lehtësisht interesat kombëtare të të tjerëve, e kryesisht Shqipërinë dhe Kosovën. Mbi nacionalizmin shqiptarë është hedhur lufta kate-kate për ta zhdukur e mbuluar me çdo mënyrë të vërtetën. Dhe Partia e sotme BKSH ka treguar paaftësi të plotë për të zbardhur të vërtetat rreth vërtetës, opozitës së vërtetë e të natyrshme të politikës shqiptare. Jam i sigurtë se shqiptarët e marrin për të vërtetën poemën humoristike "Epopeja e Ballit Kombëtar" të Shefqet Musarajt, poemë vërtetë e shkruar bukur me një frymë popullore e folklorike, por kryesisht të ideologjizuar e të shkruar jo me bojë, por me shurrën e partisë, që, që përbën nekrologjinë e autorit dhe të Realizmit Socialist.



*  *  *

Nga Zagoria njihet vetëm një trim i angazhuar në krahune e Ballit Kombëtar, Jani Dilo i bëri i profesorit Ilia Dilo Sheperit dhe ky me aktivitet drejtuesi e komandanti të shquar në qarkun e Korçës.

Ka një moment tepër simbolik në jetën prej ushtaraku të jani Dilos. Në një kohë pas “Mukjes“ kur marrëdhëniet e PKSH me BKSh ishin në thikë e në plumb, qëlloi të përplasen dy djem sheperiotë, dy trima, dy intelektualë. Pano Xhamballo, që kish lënë studimet përgjysmë në  Itali dhe me energji djaloshare erdhi t’i dilte zot atdheut, dhe Jani Dilo, që kish mbaruar një akademi ushtarake e po kështu erdhi për të luftuar kundër fashizmit. Jani është nga partizanët e parë, në atë qark, oficer akademik, që mblodhi rreth vetes trima të tjerë, i stërviti dhe i organizoi për luftë. Thuhet se kish hedhur poshtë një propozim të Enver Hoxhës për një post komandues në Shtabin e Përgjithshëm për çështjen e Kosovës dhe për strategjinë e luftës NÇL, pa jugosllavët. Për këtë u përballua me armë nga PK dhe u hodh nën influencat e Safet Butkës. Qëlloi që ushtarët e tij kapin rob Pano Xhamballon dhe kur morën vesh se ky ishte nga Sheperi i komandantit të tyre, para se ta gjykonin e çuan para tij. Jani Dilo përfaqësohet dhe rroket me Panon si vëllezër dhe i fal jetën. Pano Xhamballua përlotet dhe i thotë vëllait kundërshtar:

-          Po të të kisha kapur unë, do të të kisha vrarë.

-          E di, ia ktheu Jani Dilo – po di që ti nuk je vrasës, ideologjia jote është vrastare.

-          Po, vërtet....

-          Ne të dy dolëm në luftë për atdheun, thotë Jani, jo të vritemi me njëri-tjetrin... Unë i përkas një ideologjie tjetër.

Pano Xhamballua ish larguar me lot në sy. Një plumb tjetër i mori jetën, diku afër Shkodrës, në postin e zv/komandantyit të Brigadës. Ndërsa një plumb tjetër u nis për Jani Dilon. Ai dënohet me pushkatim në mungesë. Një plumb në ajër e përgjoi tërë jetën ballin e tij. Një plumb nga atdheu, ndërkohë që ai dha gjithçka për atdheun dhe atje në SHBA, do arrinte deri në instancat e OKB për çështjen e Shqipërisë e të Kosovës, e do kish një sërë aktivitetesh historike e letrare, kritike, e publicistike siç i ka hije një intelektuali të vërtetë, një biri të atij babai të madh.



*  *  *

Jehonat e luftës civile vazhduan edhe pas çlirimit, egërsisht siç dinin komunistët me luftën e klasave. Telegrafisht disa shifra: Për motive politike u ekzekutuan 5037 burra e 450 gra, u burgosën 26.788 burra dhe 7367 gra, u internuan 48.217 burra dhe 10.792 gra, u dëbuan nga qytetet dhe zonat kufitare 11.536 familje, nga këta u pushkatuan dhe vdiqën në burgje 64 veta e u burgosën 1215 burra e 38 gra. Regjimi komunist pushkatoi 950 shqiptarë nga Kosvoa dhe dënoi 800 çamë.

Shqipëria e kuqe në një sipërfaqe prej 28.000km2 kishte 100 burgje e kampeburgje. Lufta na mori 28.00 bij e bija, paqja numëron rreth 400.000 të dënuar e të internuar...

Në tehun e kësaj lufte ishin “biografitë e zeza“, tregëtarët, pasanikët nacionalistët, ballistët, zogistët dhe krejt inteligjenca e vjetër dhe  e re.

... Mynzyra kundër inteligjencës kish nisur që në shtator 1945, kur Koçi Xoxe ori një radiogram tepër sekrete nga kolegu i tij jugosllav. Aleksandër Rankoviç, ku urhdërohej likujdimi i inteligjencës si shtresë armiqësore. Që të nesërmen K. Xoxe bën takimin “tete a tete“ me E. Hoxhën dhe të dy hartojnë platformën e krimit ndaj popullit shqiptar, ndaj pjesës më vitale të tij dhe në Zagorie në pemët më të larta dhe ata, me të shquarit, do bëheshin banorë të burgjeve...



*  *  *

Në fillim të viteve ’90 komunizmi ra si sistem e bashkë me të dhe luftë e ftohtë. Ra prej vetiu, jo me revolucion siç kish ardhur. Ra sepse hëngri vetveten. Dështoi plotësisht në teori dhe praktikë. Dhe idealistët e vet sot e gjithë ditën nuk e kanë kuptuar rrugën e Galgatës, nuk kuptuan që portat e kopshtit të Edenit ruheshin nga diktatorë aspak idealistë. Dhe njerëzimi s’mund të vinte në parajsë nëpërmjet ferrit. Natyrisht idealistët nuk paragjykohen. Çdo kohë ka idealistët e vet, ose viktimat, por vetë idealet kurrsesi s’mund të jenë të pandryshueshëm e të gjithkohshëm. Veçanërisht idealet komuniste që rezultuan të gabuara dhe ranë bashkë me regjimin, shënuan dhe fundin e tyre. Kuptohet që me ideale të rëna e të përdhosura s’mund të ndërtohen mite. Ideologjitë janë të përkohshme e të ndryshueshme deri në të kundërt të tyre.

Ylli i kuq i atij ideali ra dhe nga flamuri ynë, siç ranë shpatat e liktorit,  por në mes të tij ai la plagë. Ishte një tatuazh i rëndë jo në lëkurë, por në krejt trashësinë e  mishit që dhe kur ra, la një vrimë tejpërtej mbi kryet e shqiponjës sonë e që duhet shumë kohë që ajo plagë pesëcepshe të mbyllet krejt.

Ndërsa vitit ’97 aprovoi se dhe idealet për atdheun nuk janë përjetësisht të salduara. Në atë vit ne, befas, mbetëm pa atdheun shpirtëror. Befas atdheu na u bë i egër e vrastar dhe, idealistët e vërtetë, e panë veteën tepër ngushtë madje, dhe të rrezkuar. Ja kështu Itaka ime utopike me hymn e me këngë, me marshe e simbole shekullor, ajo pra, monumentalja, befas u kthye në një zhgënjim monumental, ku një treg të pistë bashkëatdhetarës, koka e shqiptarit ishte malli që kushtonte më lirë. Ajo uturimë aventureske armësh që doli nga tuenlet dhe bunkeret “të destinuar për të luftuar dy imperalizmat” i drejtoi tytat nga vetvetja. Turma bolshevikësh e haxhiqamilësh dolën udhëve dhe përmbysën jo vetëm shtetin e ri të brishtë demokratik, por krejt vendin dhe të mirat materiale e shpirtërore deri tek bibliotekat dhe muzeumet. Asnjë armik i Shqipërisë nuk mund ta bënte atë hata. Sa shumë u spekulua me atdheun, me Vlorën patriotike, me këngët e hymnet që këtë radhë kërkonin shkatërrim dhe gjak shqiptari. Ishin të gjitha organizmat dhe shtabet e luftës me komitete ushtarake, parulla, atentate etj., mungonte vetëm një, ARMIKU. Preteksti ishin frimat piramidale. Për mendimin tim, më tepër se paratë e humbura, ishte pushteti komunist që kish humbur, ishte grahma e fundit e tij e përgjakshme, pa munguar edhe “dashamirësia” e gjitonëve tanë që, me çdo mjet ndihmuan në shpërbërjen e Shqipërisë me dirigjentë të sprovuar e të njohur, të mbetur në mes të udhës prej qindra vjetësh...

Jam krenar që zagoritët e mi, kudo që u ndodhën, megjithëse kishin humbur mbi një miliardë lekë nëpër firmat e mafiozëve, asnjëri nuk u fut në turmat barbare për të vrarë e plaçkitur tjetrin.



*  *  *

Në qershor të atij viti u ndodha në Uashington D.S. në një kongres shkrimtarësh, organizuar nga fondacioni botëror i kulturës. Që në aerodromin “Kenedi” në Nju Jorg, kur më panë se isha shqiptar më kontrolluan mos kisha armë dhe pasaportën time e kaluan dorë më dorë deri te përgjegjësi. Kishin të drejtë. Ata shihnin çdo ditë pamje makabre dhe absurde nga Shqipëria. Atje u njoha dhe me shkrimtaren e shquar amerikane Rita Dove. Pa një pa dy më tha: Ç’i doni gjithë ato armë? Ç’po bëni kështu? Një popull i armatosur kundër vetvetes?!

U ndodha ngushtë. Para fytyrës kisha kamerat e gazetarëve.

-          zonjë, i thash, ju nuk i njihni shqiptarët...

-          Pse?

-          Sepse kur ata mashtrohen nga të gjithë, e thika i vete në kockë... (Desha të mbrohesha)... Këtu kam ardhë si shkrimtar, vazhdova dhe siç e shihni jam i paarmatosur.

Qeshi pak e më ra supeve. – Më falni, tha, nëse u preka.

-          Pse s’më pyesni për poezinë, - i thashë – Shqipëria dhe Ballkani ka shumë poezi – dhe shtova, ku ka dhimbje ka poezi.

Më përqafoi. Donte të dinte diçka më shumë. Por unë nuk mbrohesha dkt. Pamjet televizive direkt nga CIEN-eni, por të marra nga televizionet greke ishin skandaloze. Ato më kishin ndjekur si hije në Athinë e Uashington. Në hotel shkrova këtë poezi. “E Diel, 4 qershor 1997”

“Edhe sot barbarët nuk lënë pushim / Shpata e jatagane mbanin në duar / Dhe kryqe mbi kurriz. /  Këmba këmbës më ndoqën barbarët / Në Athinë e Uashington/ . Edhe sot dogjën një bankë, zyrën e tapive / Dhe portat e burgjeve i çanë/ ... I pashë tek rrethuan Akropolin e lashtë / Dhe statujën e Lirisë e shkelën me kryq. / Dhe sot barbarët nuk bënë pushim / M’i shkallmuan portat e qytetit / Bedenat e brinjët m’i thyen / Dhe melçinë ma shpuan me kryqin e kuq në kurriz...

S’kishin faj barbarët / Kisha mbartur qytetin tim / të tërin  me vete. / kudo që vajta në Athinë e Uashinton / ...

Dhe turmën e barbarëve, natyrisht...”

Nga vëllimi “Dritaret e Shiut” albin, Tiranë 2000.

... Me ty kthyer vrapova për në Itakë. Nuk e harroj kurrë një taksixhi në Kakavijë. E pyeta për gjëndjen në Gjirokastër që kish filluar të qetësohej.

-          Aha, më tha me keqardhje, mbaruam!... s’ka më luftë!

-          Pse, nuk po gëzohesh?!]

-          Ç’thua, more, iku paraja... E di sa kam fituar unë këto pesë muaj?

U struka në kolltuk dhe nuk u besova veshëve. Aq para nuk i kish bërë familja ime me katër krahë pune për tetë vjet...



*  *  *

Ai vit i mbrapshtë kur na u shkoq atdheu nuk është sqaruar. Surrati i politikës shqiptare është tej e mbanë i përlyer. Ata që erdhën në pushtet nuk janë të interesuar ta zbardhin të vërtetën edhe sikur (larg qoftë!) të në i kthejnë paratë e vjedhura.

Nejse. Ne dimë më mirë të prishim se të ndërtojmë, më mirë të humbasim e përsëri të fitojmë

... Duhet thënë se Shqipëria kurrë nuk ka kryer ndonjë revolucion përsëmbari. As me dhunë as me mjete demokratike. Kurrë shoqëria shqiptare nuk ka bërë një jashtëqitje të plotë të së ligës... veç revolta zonale bajraktarësh për interesa të vogla duke spekuluar të gjithë me patriotizmin.

Edhe revolucioni Demokratiko-borgjez (qershor 1924) me në krye figurën e ndritur të kulturës shqiptare, Fan. S. Nolin, për mendimin tim, s’ka qënë as revolucion, as demokratik, as borgjez. Ai që u përmbys aq lehtë nga A. Zogu, gjithsesi ishte i dobët; një “revolucion” krerësh e kolltueqesh e reformash utopike, me ngjyrëza bolshevike. Dhe Shqipëria e marrdhënieve feudale nuk e honepsi një mëndje si të Nolit të ditur; por Noli dështoi dhe për gabime të Nolit.

...Edhe revolucioni i 1991, kur ra regjimi komunist, u bë as me dhunë të plotë, as me demokraci. Pak ashtu e pak kështu, me një konfuzion poskomunist në esencë, me shfaqje të shëmtuara të urrejtjes së shqiptarit kundër shqiptarit. Që vazhdon akoma.

... “Atje korbat krrakuritin krrak, krrak... / Atje korbat buzëqeshin nën sqepa pëllumbash / unë kohën përplas në parmak..., Por jam nisur / Pa busull, pa lajmës / Le tëjetë qielli plumb e dallga mal / ... Në shpirt më gugitin pëllumba të bardhë...”

(Nga poema “Pëllumbat e Noes”, “Dritaret e Shiut”...)





PORTRETE NË HIJE



Spiro Ballua do të arrestohej nga pushtuesit italianë fill pas 7 prillit 1939 si antifashist. Është i internuari i parë nga Shqipëria që degdisej në një fshat të Italisë së Veriut. Dhe vetëm kjo ishte e mjaftueshme për ta trajtuar si patriot të pastër. Por....

Kish mbaruar tregëtaren e Vlorës, ishte fanolist më 24’ e në Itali ai do mbaronte shkëlqyeshëm akademinë ushtarake të Modenas, që dhe sot mbahet nga më të mirat e llojit të vet. Kish shërbyer në ministrinë e mbrojtjes me gradën kolonel dhe ishte nga teoricienët më në zë të taktikës ushtarake, njëkohësisht njohës i shkëlqyer i disa gjuhëve, gazetar e gojëtar i zoti.

Megjithëse nga ajo derë kishin dalë intelektualë e krijues në rang kombëtar si Petrua, Gjergji e Vera (Ballo) Zheji, figura e Spiros do shtyhej në hije, do lihej pa punë e do shihej vrëngër nga partia. Rrethi miqësor i sërës së tij do ishin Dilejtë, intelektualët e urtë (Qirjakua, Jani, Margariti), Kllapajat në zhej e sidomos familja e M. Garulit më tej Dr. Pavli Flloko, kirurgu i paharruar Dr. Shiroka, familja e Kolo Ballos etj. ndërsa ky rreth e lartësonte figurën e tij, po ky e zvogëlonte në syrin e partisë... e fjala vjen Vera, folësja e talentuar e Radio Tiranës mbi 30 vjet, ajo grua nga më të emancipuarat në vend, e përtej Gjerji e Petrua etj... do kishin një hije mbi kokë... një njollë, dhe natyrisht një kufi. Deri këtu se lufta e klasave... se babai juaj...

Dr. Andra Ilia do emigronte rreth viteve 1920 në SHBA. Atje do mbaronte universitete e specializime si mjek gjinekolog e do të bëhej një doktor i madh. Ishte xhaxhai i Mitro Lekgjikut dhe kushëri i nënës sime. Në vitet ’60 kur Enver Hoxha me aventurën e njohur kundër sovjetikëve e pro kinezëve, e pastaj kundër të gjithëve, duke e futur vendin në një izolim vdekjeprurës, do deklaronte se Shqipëria kish vetëm 15 ditë bukë, Dr. Andrea mblodhi një grup shqiptarësh në Amerikë, bleu një vapor me grurë për ta dërguar si ndihmë. Ndoshta kish dhe iluzione se Enver Hoxha mund të kthehej nga perëndimi. Dhe i dërgon një telegram KQ. PPSH ku e njofton se vaporri me disa mijë ton grurë ishte gati të nisej për në Durrës. I thanë Enverit kështu e kështu, dhe Enveri tha: “Nuk pranojmë ndihma nga imperializmi Amerikan” ! Shqiptari Andra Ilia, ai doktor i mrekullueshëm, aktivisht i shuar i “Vatrës” së Fan Nolit, ai kish sjellë në jetë mijëra fëmijë na qënkej imperialist (!). Disa herë bëri dokumentat të vizitonte Nivanin e tij e kurrë nuk u lejua. Në shtratin e vdekjes e lë Dorothit, të bijës, vetëm këtë amanet... “Të lutem shko në Nivan, unë nuk munda... Shko ma shih shtëpinë dhe njerëzit përndryshe nuk do të tretem dhe eja më fol mbi baltë dy fjalë...” Dhe Dorothea me burrin e saj anglez dhe vajzat erdhi fill më 1992 e qau edhe për babanë...

Ndreko Deshja, plaku i mençur nga Koncka, ishte i njohur në të gjithë Zagorien. Ishte filozof pa shkollë. Dhe avokat i njohur që kish fituar shumë gjyqe deri në Kazanë e Tepelenës, e natyrisht gjithmonë kryeplak. I urtë e ironik që kujtohet edhe sot për veprimet dhe fjalët e tij proverbale. Një herë e humbi gjyqin. Ishte kontradiktë midis Konckës dhe Nivanit për kufij e toka që i takonin Konckës. Edhr nga gjyqi pas disa ditësh kokëulur. Fshatarët e prisnin me ankth.

-          Hë, xha Ndreko, na thuaj...

-          Ç’të them, humba.

-          Po si? Pse? Na thuaj, ç’të thanë, ç’u the?...

-          U thashë dhe më thanë plot, - foli avokati i tyre – por ata dinin një gjë që s’e dija unë...

-          Çfarë?

-          Po ja: i thanë policit merre e fute brenda. Këtë nuk e dija unë.  E ca ditë më rrasën në kala...

Thonë që mbante vazhdimisht një shkop në dorë e vertiste dhe rrallë e ngulte në dhe. Kur e pyetën një ehrë për të drejtën dhe të vërtetën e vuri shkopin vertikalisht e shkopi ra. “E mor djem, e drejta është si shkopi, po nuk ka dhe një tjetër anash bie... ndaj unë e vertis në ajër...”

Me Sheperin, nuk di se pse kish shumë kunja. Sheperi, fshati më i madh e më i dëgjuar ishte balli i Zagories nga të gjitha drejtimet, por nuk i pëlqente xha Ndrekos. E atij është fjala që është bërë pronë e të gjithë zagoritëve: “Nga Sheperi dhe një mace të marrës, e mban bishtin përpjetë...” I kërkuan spjegime në një dasëm e u përgjigj.

“E mor djem, kështu është... në arrën me kokrra hidhen gurë...”

Vulën e kryeplakut e mbante në xhep dhe e përdorte vetëm për atë që kish të drejtë. Kur vdiq paska thënë : Amanet vulën, o fshat, ... të mos bjerë në dorën e spirate. Nuk dihet pse, por dihej nga të gjithë se mbi ta rëndonte vrasja e Ndreko Dhaskalit...

Sokrat Dervishi. Reflektonte shumë mençuri e dritë, prandaj u la në hije. Liceist i shkëlqyer i Shkodrës dhe Korçës, intelektual e punëtor i mëndjes si ai. Shkencëtari i njohur Bilal golemi, kur e njohu të riun Sokrat Dervishi, këmbëngul deri në kryeministri që ta dërgonin për studime në Francë. Konkuroi me një të afërm të kryeministrit dhe natyrisht humbi. Ai studioi në Itali për një degë të veçantë që kish aq nevojë Shqipëria, specialist për administratën shtetërore me bazë juridikun dhe ekonomikun. I tillë punoi në disa ministri dhe kudo linte rregull dhe një portokoll përfekt administrativ. Vetëm për dy qëndrime shëmbullore ai mund të bëhej model i kuadrit të pa cen që nuk i hap udhë të keqes. E para: Ministri Abdyrrahim Klosi e urdhëron që të emërojë një përson të njohur në ministri. Sokrat Dervishi e testoi, pa që ishte analfabet dhe nuk e aprovoi. Ministri dllkank sajoi lloj-lloj intriga dhe e pushoi nga puna. E dyta: Më 1945-ën, në zgjedhjet e para elektorale pas Çlirimit, ai nuk e firmosi procesverbalin e zgjedhjeve. I kishin thënë që goglat e zeza t’i numëronte si të kuqe në favor të Frontit, por ai s’mund të shkelte mbi vetveten, s’mund ta shkelte ligjin që kishin vendosur vetë komunistët.

Këtë qëndrim e pagoi gjithë jetën me reprezalje, gjyqe, qarkullime e persekutime alla Enver. Sokrat Dervishi, njeriu i librit dhe i dijes që njihte frëngjishte, italishte, greqishte, anglishten etj., publicist, përkthyes dhe nëpunës i modle “ala gjerman” nuk i duhej atij regjimi anadollak. Ai kish punuar sekretar prefekture në Shkodër, Durrës, Vlorë dhe kudo kish lënë gjurmët e punës intelektuale. Vini re rrethin e miqve të tij, Hirajeti, Bahri Omari, Kostika, Migjeni, Patër Anton arapi, Eqerem Çabej, Spiro Mosiu,... ç’të thuash?! Ai regjim preferonte bimët e rigonit jo pemët e larta, që bënin hije... Megjithatë ai mbetet në ajkën e burrave të Zagories.

Plaf i Zhejit i thoshnin Thoma Sulit. Ish burrë i gjatë e i bukur e i ngjitte fjala për urtësi. I kishte mbetur nofka “plaf” se, si një velenzë e trashë, i mbulonte gjërat e Zhejit. Kurrë nuk i çonte komiteteve dhe nga Zheji, asgjë s’e kapërcente qafën e Çajupit. Një takëm burrash si Thomai, Stefan Bita, Spiro Çarka (mësuesi), Spiro Çarka (mustaqja) Anastasi, Thanasi, Vasil Menkshin, Kiço Lena etj., do  mundoheshin të zgjidhnin e të gjykonin çdo problem të fshatit. Ata ishin burra të këngës e të muhabetit, të mikpritjes deri në dhimbje e, të kudondodhur në të gjithë Zagorien, gëzonin respekt të veçantë.

Shtëpia e Thoma Sulit, megjithëse shumë e varfër ishte shtëpia e parë e Zhejit dyerhapur për mikun dhe të panjohurin që e zinte udha, sepse dhe si pozicion, ishte në krye të fshatit. Është meritë e këtyre burrave të urtë që bashkëfshatari i tyre Kolo Ballo, nuk u shpall kulak sipas orientimeve nga lart, siç kish ndodhur në Sheper, Topovë, Hoshtevë e Konckë.

Thoma Suli pinte raki me dolli e arsenalin e këngëve, sapo ngrohej pak, e çelte me: “Shtëpitë e bardha në brinjë / u thafsh, moj degë dafinë / S’më le të shoh Zagorinë...” Këngën e dytë e zinte për Mustafa Matohitin, “Bilbil Matohiti që s’të shoh me sy...” E mbaj mend në dasmën time, shtrar në shtëpinë e tij. Garson ishte Spiro Çarka, mustaqe spici, veshur me kostum të zi, me papion me këmishë e pecetën e bardhë në krah, sikur shërbente në “Dajti”. Atë burkur trapeze, atë kulturë gatimi, nuk e kma parë as në lokalet lluksoze. Dhe Thomai dhe Spirua kishin qënë kamarier turizmi në Tiranë e këtë traditë kuzhine e paraqitjeje, pothuaj e kishin të gjithë zagoritët. Por jo si në Zhej.... Zheji i varfër ishte “Hiltoni” i trapezave.

... Dasma e nuses sime kish nisur me një sherr (!) Nuk e dija që qe mbledhur dhe organizata e partisë. Evanthinë, vajzën e vetme të Sulanje e kish rritur Thomai se i kish vdekur i ati (Mihal Suli) dhe re motra. Më të afëretën në gjak kishte hallën (Koçon e Garulit) me biografi “të zezë”, edhe ajo pa fëmijë dhe mezi e priste dasmën e Vanços së vetme. I dërguan haber që të mos vinte në dasmë se ... (turpi i tyre) komunistët e fshatit s’mund të bënin muhabet me një armike... (Dy pëllëmbë njeri ish plaka, që mezi çapitej me shkop, por ndoshta, ata e dinin ndonjë agjente të imperializmit amerikan!). Dhe organizata tha: O ne në dasëm, o ajo. (!) Dhe nusja ime, që ishte dhe drejtoreshë e shkollës së fshatit, e sapoemëruar, zgjodhi Organizatën e jo plakën. Nejse... këto akte antinjerëzore kishin ndodhur edhe në ksodhe e varrime, pothuajse në çdo fshat. Një incident ndohi dhe në dasmën time. Kërkoj leje e të falur ta përmend: Në raki e tej, kryetari i lokalitetit, i ftuar në shtëpinë time, si njeri shumë i afërt i nënës, kërkon që të dalë jashtë Mihal Vlahsi, shoku im i fëminisë se kish diçka në biografinë e të atit. (!) Konciotët nuk e hanin këtë. Isha dhëndër unë, që po më nderonin, në shtëpinë time, por u detyrova që atij kryetarit t’i tregoja derën. U bë një rrëmujë e ndërhyri gruaja e tij, Polikseni e mira e botës, dhe atje në publik, i foli ashpër të shoqit kryetar... E andej nga fundi i muhabetit “të dy klasat” kryetari dhe Mihali, do pinin për shëndetin e njëri-tjetrit.

... Thoma Suli në dasmën e Vanços piu, këndoi dhe qau shumë. Ai s’kish lindur fëmijë dhe këtë timen e kish si vajzën e vet. Më tepër se puna e kishin lodhur udhët, miqtë, mbledhjet. Dhe vdiq i varfër, tmerrësisht i varfër. Atë ditë bëri një qamet i madhe e kishin kërcyer përrenjtë. Varri i tij u mbush disa herë me ujë. Sikur nuk donte ta pranonte brenda vetes atë burrë aq të gjatë, aq të dashur, aq të mirë. Apo donte të priste të mblidheshin të gjithë zagoritët ta përcillnin? Ai s’kish lënë derë pa vajtur në gëzime e hidhërime... Binte shi me gjyma atë ditë tetori 1990? -91?. Po errej e akoma s’kish ardhë nga Vlora motra e tij e dashur Zoica, Mondi Vançua ... Dhe ai priste, priste i shtrirë...

Babalike i thërriste i gjithë fsahti Sokrat Deshës. Ai kish dy mbiemra: Deshe dhe Shkodra. Kam pyetur plakun e ditur Rako Spiri, “ç’ne mbiemri “Shkodra” në Konckë?”. Nuk dihet mirë më thosh, por babo Fotua (i atij i tij) thosh se të parët e deshajve kishin shumë bagëti e deshet i shiste mu në Shkodër. Mbase mbiemri i vjen nga deshët dhe nga Shkodra, ku bënte tregëti. Babalikja në sytë e mi kish diçka miserioze. Më dukej se jetonte jashtë kohe, diçka si varur në qiell. Ai jetonte nëpër libra. Që në moshë ë re kish emigruar në Amerikë e Turqi dhe qe kthyer pa dhënë shpjegime. Tregojnë se në Amerikë, tek kërkonte punë, takoi një zagorit e i tha: “Sokrat, ble një xhaketë më te re e kur të paraqitesh për punë, të mos të të marrin si varfanjak fare...”

Atë ditë djaloshi flokëverdhë dëgjoi se patriotëtë kishin hapur “Vatrën” e “Diellin”. E kërkoi me ngut dhe donte të takonte Fan Nolin. Nuke gjeti. Në paradhomën e “Vatrës” la xhaketën e porsablerë me shënimin : “Ia dhuroj vatrës që puna t’i bëhet diell” dhe iku pa lënë as emrin. Më vonë erdhi Fan Noli, pa shënimin, pyeti e u nis udhëve për të kërkuar shqipatarin flokëverdhë...

Babalikja fliste shumë gjuhë dhe nuk e tepëroj të them se lexonte libra ditë e natë. Me ne fëmijët e shkollës organizonte dhe “konkurse” jashtë shkolle. Na jepte pyetje sipas klasave e programeve, na jepte probleme për t’i zgjidhur... Vinte dhe çmime. Një llokume, pesë kokrra arrë, ose një dorë lajthi. E gëzohej e qeshte si fëmijë kur ia çonim të zgjidhura... Më vonë kur isha në shkollën e mesme ose student do ta mbuloja me pyetje dhe më dukej se ai dinte gjithçka të kësaj bote, matematikën, historinë, letërsinë... Më ka mbetur në mend tek thoshte se Shqipëria është më e madh seç e dimë ne. Ai paska patur korrespodencë me Asdrenin e rilindas të tjerë e më dukej se në shpirtin e tij diçka qe thyer për problemet e kombit shqiptar. Dhe kur kaloi mbi 90 vjeç në Gjirokastër lexonte, lexonte pa pushim, në shtëpi në stol, në urban kudo që ndodhej. Për të librat s’qenë libra por njerëz, njerëz me të cilët bisedonte, qante e qeshte... Babai im e kish kushëri, e nga Babalikja kish fituar dashurinë për librin, ndoshta prej tyre jam “infektuar” dhe unë...

Garulët e Zhejit janë shumë të njohur. Miço Garuli ka qënë pronar i madh me shpirt të lindur për tregëti. E për furnizimet nisej vaporri nga Italia kasten për Garulin, veçanërisht për pajisje komplet kuzhine, e lokalesh lluksoze. Kish ndihmuar dhe luftën, kish dhënë para e mall për lëvizjen,  kish shërbyer, i komanduar nga shtabi, edhe si përkthyes në misionin engles, e punoi dhe si drejtor i “Dajtit”, por...

E futën nja gjashtë muaj në burg si ordiner biçimi por syrin e kishin te pasuritë e tij. Ndërkohë që do dilte nga burgu, në një sënduq që kontrolluan në shtëpi të tij, sigurimsat i gjejnë një fotografi me një xhaketë anleze dhe grada ushtarake mbi supe. Kaq duhej. Akuzohet si spiun dhe agjent anglez. Shpjegimi i tij në gjyq se ... “atë ditë frynte erë, bënte ftohtë dhe një oficer anglez, që i përktheja për hesap të komandës komuniste, më hodhi një çast xhaketën e tij për të mos u ftohur”, nuk u muar parasysh. 25 vjet burg, në Burrel. Ish diabetik i rëndë. Ai burrë që vishej e jetonte si kont e punonte si skllav, u katandis në një kufomë. Edhe komisioni i mjekëve që dha vizën për ta nxjerrë nga burgu. (sipas rregullores për ata që s’kishin shpëtim) nuk u dëgjua. Vdiq në burg. Pas tij arrestuan Jano Garulin, të vëllanë. E akuzuan si agjent italian, a gjerman, a amerikan... Vallaha se natë për natë shkonte me nëndetse nga plazhi i Durrësi në Itali... (?!) (Dhe sikur të ishte komandant i NATOS, nuk do kish mundësi të tilla). Gjyqi iu bë i mbyllur dhe u dënua me pushkatim. Ata që e kanë njohur thonë se mbante një lopë të mirë për qumësh, mbillte zarzavate në kopështin pranë shtëpisë në Durrës, e produktet i shiste në plazh. Mbase ka blerë dhe ndonjë italian a amerikan vezë dhe domate të freskëta (!) nga Jano Garuli. Pastaj sekuestrimet, internimet e familjes..., Mamurrasi për familjen. Vëllai tjetër i Miço Garulit, Miltiadhi kish emiggruar në Amerikë e u kthye në Shqipëri me dëshirë e mall për ta kaluar pleqërinë në atdhe pranë fëmijëve të vet.  (Por nga dogana drejt e në burg) (!) Ky ndoshta, ëshë agjent kanadez. Në burg u sëmur nga mushkëritë. E kam njohur në familjen e tij. Nuk shante, nuk ankohej kurrë, por Shqipërinë e kuqe kurrë nuk e kuptoi e kurrë nuk e honepsi. Djemtë e tij i kish rritur kunata, Koço e Garulajve. Në atë vit (1967) isha fejuar e kam njohur në familjen e tyre nga afër dy djemtë, Fonen dhe Mishelin. Fonia fliste disa gjuhë dhe me provime kish marrë dy fakultete. E njihte poezinë ruse e botërore më mirë se unë që po mbaroja fakultetin e filologjisë. Me Fone Garulin, për herë të parë në jetën time, kam folur kundër stalinizmit (natyrisht Enverin s’na e mbante ta shanim). Kurrë nuk e rpeferuan në punë e ai që kish lindur e qe bërë 40 vjeçar në Tiranë, nuk mund të punonte në qytetin e tij. E hodhi në të prië, degradoi, u nda dhe nga gruaja e vdiq i ri rrugicave të Tiranës pa qindarkë në xhep. Misheli është tjetër plaçkë, inxhinier i shkëlqyer elektrik, plot kulturë e dije, i dashur me të gjithë, gaztor e me informacion të plotë për zhejotët e tij të dashur. Ai ka një grua të shkëlqyer, Lilin korçare, por çdo çast do ta takoja vetëm me zhejotë, me qyfyret e “ksekonomet” e Zhejit. Vëllanë tjetër Stefanin, piktorin e talentuar të Operas e Baletit, nuk e kam njohur. Ai ka tjetër hije, disi larg nga hija e xhaxhallarëve...

Kostë Aleks Marko (Kostika) nga Topova është një personalitet tjetër i inteligjencës shqiptare. Ai vdiq më  1944 dhe nuk e pa komunizmin, por komunizmi e la në hije atë dhe familjen e tij. Një regjim tjetër duhet të krenohej e të punonte në gjurmët e tij, por...

Ai regjim nuk mund të ndiqte shembullin e ë diturve. Për të dhe dielli kish lindur më 29 nëntor 44... para kësaj date gjithçka ishte reaksionare. Kostika kish banuar e studiuar në Rumani e atje veç rumanishten mësoi greqisht e latinisht, anglisht e frengjisht. Kostika kish protomik  Petro hariton e pas kthimit të tij nga Bukureshti punoi në Ministrinë e Financave. Në një kohë rekord ai vuri rregull dhe me aftësitë e tij prej financieri të talentuar do ngjitej shkallë-shkallë. E tregojnë të urtë e të dashur e që bëhej copër për të ndihmuar të varfërit, sidomos zagoritët që kërkonin punë në Tiranë. “Në qoftë se ka ëngjëll në qiell – thoshte Gaçe Dedja (citim i Th. Pecit), në tokë është ëngjëll vetëm Kostika”.. Ishte tepër korrekt në detyrë dhe ligjin e kishte ligj. Tregojnë se një kontrabandë ciganësh, ku i përkishte asaj ministrie, i premtoi Kostikë ta mbyllte problemin. Ai zbatoi ligjin me përpikmëri dhe ligji bëri punën e vet.

Kostika punonte ditë e natë e shpesh nëpunësit e tij do ta kujtonin të hante drekë apo të shkonte në shtëpi. Kish netë që gdhihej në zyrë. Vishej si ministër e kish një sqimë prej princi. Përkushtimi i tij në punë dhe talenti e ngrit deri në postin e ministrit të financave. Tregojnë se kishte një përpikmëri matematike në veprimet e tij, shkruante shkurt, por vetëm esencialen dhe në çdo moment të ditës ose të natës, ishte në gjëndje të të jepte pasqyrat financiare të shtetit me një realizëm të pashoq. Nuk mbaj mend nga e kam dëgjuar por një zagorit i mençur më ka thënë se kur iu rritën djemtë dikush nga Ministria e Arsimit i tha: “Zoti ministër, ku dëshironi të studjojnë djemtë e tu, në Romë apo Paris?” Ai qeshi dhe tha: “Njeri çoban me dele, tjetri me dhi... unë i njoh më mirë se kushdo, s’janë për shkollë...” Për të tillë njerëz kishte dhe ka nevojë Shqipëria jonë. Ndërsa sot e në kohën e mërhumit të kuq djemtë e deputetëve, ministrave, sekretarëve të parë, kryetarëve etj. etj. edhe idiotë të ishin, do t’i futeshin Moskës e Londrës për juristë e doktorë....

Qirjako dhe Vangjel Lesko.  Dy vëllezër sheperiotë. Të dy të denjë për t’u radhitur në librin e nderit të Zagories dhe të krejt inteligjencës shqiptare. Babai i tyre Stefani kish emigruar në Amerikë dhe qe anëtar i “Vatrës” së Fan Nolit. Shqipëria ish në qendër të vëmendjes së tij dhe të fëmijëve. Qirjakua që shpejt do të dallohej për vullnetin e tij për dije në liceun francez të Korçës 1935. Dhe me të filluar Lufta do rrëmbente armën e do rreshtohej në çetën e Pezës. Pas çlirimit shkoi në Zagreb për studime dhe pas prishjes me Jugosllavinë studimet universitare do t’i mbaronte në Hungari. (si kirurg specialist). Që në fillim të karrierës, ai do t’i futej një pune të vërtetë shkencore, duke u ballafaquar për çdo rast semundjeje me librin. Ishte talent për përvetësimin e gjuhëve të huaja që mund t’ia kish zili dhe një gjuhëtar. Qirjako Lesko përvetësoi shtatë gjuhë të huaja e do provonte edhe fushën e përkthimeve (jo vetëm në mjekësi), do shkruante poezi e kritika e punime historike fatkeqëisht të pabotuara deri tani. Pati fat se që në fillim do të punonte në spitalin e Tiranës pranë të shquarit Dr. Shirokës.

Mjeku i ri plot pasion e me kokën “citë” ka meritën e krijimit të konservimit të gjakut, përherë të parë në vendin tonë, së bashku me dr. Papariston dhe dy rusë. Më 1957 dërgohet për specializim në Moskë për onkologji, degë q iu fut me mish e me shpirt, duke kryer edhe studime me vlerë mbi sëmundjet kanceroze. Nëndrejtori i spitalit nr. 1 të Tiranës, Q. Lesko, me shpirt tek i sëmuri, me sy në mikroskop e në katalogje shkencore, me bisturinë e kirurgut në dorë, shpejt do dallohej si një talent i rrallë në fushën e mjekësisë shqiptare, por... (ah, këto “por...et” për mendjet e ndritura!) por..., më 1963 vëllait të ij të vogël, Vangjelit i hidhën prangat. Prangat në duart e Vangjelit, ashtu të padukura, lidhen dhe në duart prej kirurgu të Qirjakos. Vangjel Lesko, dhe ky intelektual i shquar e me kulturë, do shënonte në historinë e disidencës shqiptare kundër regjimit të kuq, një rast tepër dinjitoz e të guximshëm. Ai do merrte stilolapsin dhe do t’i shkruante Enver Hoxhës drejtpërsëdrejti për punët e mbrapshta në Shqipëri, nën udhëheqjen e K.Q. dhe të tij përsonalisht. Kasem Trebeshin më kujtohet në këtë çast për një veprim të tillë, ku i shkoi Enverit njëmbëdhjet pika kundër metodës antiartistike të Realizmit Socialist. Dhe burgu, burgu i rëndë 25 vjeçar për trimat që guxonin... Vangjeli e dinte ç’e priste; nuk ngriti ndonjë problem për vete, por për Shqipërinë. Dhe kjo është punë trimash e patriotësh të vërtetë. Shpejt u akuzua si agjent sovjetik dhe me një gjyq skadaloz u dënua 25 vjet burg. Gjyqi i ngriti akuzën që i ngrit ai Enver Hoxhës (!) Edhe në birucat e ferrit Vangjeli do vazhdonte t’i shkruante Enverit dhe do bëhej shpirti i rebelimeve të të dënuarfe politikë. Thonë se e torturuan në mënyrë çnjerëzore, i thyen gjymtyrët me levë të hekurt dhe një mëngjes me shi e pushkatuan fshehurazi dhe kufomën e zhdukën... Për idealet e këtyre njerëzve që kishin në fokus vetëm fatin e Shqipërisë, akoma nuk është shkruar libri i nderit... Natyrisht biografia e këtij “armiku të klasës” do t’i rëndonte dhe Dr. Qirjakos. Atë e largojnë nga Tirana në Berat  e më vonë në Lushnjë dhe do shihej vrëngër nga presidiumet... Qirjako Lesko do kish dy dosje. Njërën të zezë në kuadër, tjetrën të bardhë si bora në popull. Dhjetra vjet me bisturinë e kirurgut në duar ai do t’u shpëtonte jetën mijëra njerëzve nga Berati dhe Lushnja e fshati e qyteti do ta respektonin si njeri e si mjek të mrekullueshëm. Portreti fisnik i këtyre zagoritëve të shquar na krenon dhe na rrit supet, njëkohësisht na dikton që të plotësohet me realizëm në hulumtime të mëtejshme...

Jorgo Saqellari. Mësuesi im i parë. Nuk e zgjodha si figurë të shquar të arsimit, por si mësuesin tim të parë të “a, b, e zh”, të hapave të para të dijes. Ai vinte nga Hoshteva në shi e në borë, dy orë larg e ora tetë e mëngjesit do ta gjente në atë shkollën tonë të vogël pranë kishës. Nuk kishte rroba të ndërrohej e ndërsa do thahej pranë sobës së teneqejtë me drutë, që i sillnim nga shtëpia, njëkohëisht do ngrinte nxënësit në dërrasë të zezë e do shpjegonte mësimet për të katër klasat kolektive... Në filloren time e dija se që njeriu më i ditur. Ai atë që dinte ta fuste në kokë. Dhe me të bërtitura dhe me pëllëmba. Unë isha nxënës çapkën dhe shpesh më dënonte të qëndroja me një këmbë në fund të klasës. Po unë e doja atë. Ai më dhimbsej edhe kur e shikoja që do hante një copë bukë me djathë (rralë me mish derri) e do fshihej i  ndrojtur nga syri i nxënësve e pastaj nëpër shi e borë do kthehej në shtëpi.

Lavdi mësuesit!

Gjej rastin të shprehem për të gjithë mësuesit e mrekullueshëm të Zagories që me dhjetra e qindra kanë rrahur udhët e atdheut që nga Zagoria në Vermosh të Shqipërisë. Para meje më dalin mësuesit e mi, të paharruarit, të dashurit, të respektuarit Vangjel Kaso e Andon Galemi, e të gjithë të tjerët me radhë deri në universitet pa asnjë përjashtim. Kurr nuk harroj Nazmi Gurmanin e Normales së Elbasanit që më donte tej caqeve të pranueshme e hartimet e mia i lexonte në të gjitha klasat paralele... e kur më doli e drejta e studimit për matematikë, u mërzit, mori udhën Elbasan-Tiranë, u paraqit te ministri Thoma Deljana e i kërkoi me këmbëngulje që studenti Pirro Loli të vazhdonte për letërsi dhe sa i mori firmën plasi...

Përtërihem e më mbushen sytë me lot kur, dhe këtu në mes të Athinës, shpesh më hidhen e më përqafojnë ish nxënës e studentë të mi që aq shumë i kam dashur, aq shumë.



*  *  *

Lavdi mësuesit! Në sytë e mi reflektojnë si radiumi, që konsumohen pak nga pak duke lëshuar rreze e mpaken, hollohen, përhimen si nositi.... Dituri e dhimbje kullojnë. (Besoni që unë formualt e algjebërs, ekuacionet e shkollës së parë, i kam të vulosura në kokë që kur kisha mësues Andon Golemin, siç më ka mbetur kaligrafia nga dora e Jorgo Saqellarit?) Dikush prej mësuesve të mi, nuk është më, por ata rrojnë brenda meje me zemrën, vullnetin, ëndërrën, përvojnë e dëshirën e çdo mësuesi për ta bërë njeriun më të mençur, botën më të bukur, më të paqme. “nëse prindërti më zbritën nga qielli në tokë, mësuesi më ngre nga toka në qiell”, paska thënë Aleksandri i Madh. Dhe ai, mësimet e Aristotelit, mësuesit e tij, kulturën helene, bazat e filozofisë dhe estetikës donte t’i shpërndante kudo në botën që pushtoi...

Nëse do të kisha në dorë, mu në mes të Zagories do të ndërtoja një obelisk të lartë me emrat e të gjithë mësuesve që ka nxjerrë Zagoria në dy shekujt e fundit. Dhe ai emri i thjesht i mësuesit tim të parë, Jorgo Saqellarit, do kishte nderin të përkëdhelej përditë nga dora ime. Natyrisht, emrat e tjerë të mësuesve të mëdhenj, të dëgjuarit dhe në rang kombëtar do t’i gdhendja në obeliskun e ëndërrave të mia me shkronja të arta...

Enrik Dilo. (ose Riku i vogël). Tani duhet të jetë mbi 40 vjeç, por në përfytyrimet e mia del djaloshi i brishtë, bukurosh me flokë të verdha e sy të kaltër. Me një shikim të butë si të spërkatur me vesë. Dilte pak nga shtëpia e por dhe atëherë kur qenë të vegjël e s’dinin ç’qenë biografitë, për mua Riku kish diçka të veçantë, diçka enigmatike. Nëna ime do vinte fshehur në Dilenj te nëna e tij e gjithmonë do të më thosh se janë të gjithë njerëz të mrekullueshëm nga derë e madhe, por... por..., nuk di pse i ranë më qafë edhe Rikut. Kur në fëmijtë e të rinjte e tjerë vrisnin kohën kohë me lodra e budallallëqe, ai mësonte gjuhë të huaja me të atin, mësuesin e dëgjuar, Qirjakon, të birin e mësuesit të madh Ilias. Dhe një ditë e arrestuan Enrikun. (Pasi kishin bërë ca “demaskime” në familjen e tij në Front?!?). Epo, thanë fshatarët, Rikun e kanë marrë kot fare, do ta kthejnë. Riku nuk i flet as gjarpërit në udhë, por... E prishën Rikun, e telendisën nëpër hetuesitë e degës e kur xhahilet nuk ia dolën dot llogjikës së tij (nuk di ç’i kërkonin), u munduan t’i “prangosnin” llogjikën. Më fal, Riku, nëse nuk tregohem i saktë, por unë e kam ndjerë veten tmerrësisht keq, kur dëgjova se të kishin shtruar (arrestuar) si “të rrezikshëm”, apo si “të sëmurë” në spitalin famëkeq të Elbasanit. Dhe atje... (!) Jo Riku unë nuk të përfytyroj dot ashtu si më kanë thënë (me tortura, ilaçe e me elektroshok...) Qëndro në brendësi të shpirtit tim, ashtu i bukur! I bukur, i ndershëm e kokën lart për vetën dhe derën tënde; për ata burra si Ilia, Qirjakua, Oresti, Jani, Malja... Entieni, për të cilët duhet të krenohemi të tërë ne...

Dy balerina zagorite. Liljana Çarka dhe Uranita Garuli. Uranita është e bija e Stefan Garulit, skenografit të talentuar të Operas e Baletit. Dhe nënën e ka balerinë. Nuk i kam njohur asnjërin (Stefanin vetëm në reklama), por kam dëgjuar që dhe e bija është balerinë e bukur, e me vullnet e pasion pret që të zërë vënde nderi edhe atje ku është në Kanada. Ndërsa Liljana... e bija e Viktor Çarkës, gjeolog tërë jetën në rrethin e Pukës. I varfër si të gjithë ne, por vajzën e mbajti konvikteve që në klasën e pestë, në Tiranë. Kish diçka të veçantë ajo vajzë me qerpikë të gjatë e sy të trishtuar. Hollake si gjalmë, qafëgjatë si sorkadhe, e lehtë pupël, sikur kish lindur vetëm për t’u bërë balerinë. Dhe u bë. Madje soliste. Ajo për pak kohë zapgoi skenën e baletit në Tiranë e luajti dhe role të baletit klasik nga më të vështirat. Ishte një mjellmë.,,, e lindur për të lodruar në Liqenin e Mjellmave... por ..., me sa duket ishte konkurente, nuk kishte miq dhe një ditë e prunë në Gjirokastër si mosovike në Shtëpinë e kulturës (?!) E takoja gjithmonë. Mundohej të më buzëqeshjte, por s’e kisha të vështirë që, nëpër qerpikët e gjatë, t’i shikoja pika loti. Lexonte vetëm poezi, poezi të trishtuara. Dhe kur ecte udhës dukej sikur nuk i vendoste këmbët në tokë. Shpirtin e kish në lartësi, në ajër, në kombinime numërash aerobatike e gjithnjë më dukej se qëndronte pezull. Por toka është e rëndë, e vrazhdë, të tërheq e të përplas. Dhe qielli, megjithëse i kaltër e i dashur veçanërisht për poetët e artistët, varret nuk na i pranon lart. Vetëm shpirtin, vetëm për shpirtrat hapen gropa në qiell... Një ditë, në kafe “La Mirazh” në Athinë, dikush më tha se Liljana Çarka ka vdekur në Selanik. “Jo, jo – bërtita, nuk është e mundur!...” Nuk pyeta qysh e si. Dola jashtë, hodha sytë në qiellin e kaltër e mu bë se e pashë. Ishte një mjellmë. Lodronte ashtu me krahë të lehtë, puplore në Liqenin e Mjellmave... Sa herë e kujtojmë me zagoritët dhe të afërtit e saj, shpirtin thellë na mbetet një gropë...







EPILOG



Atje, në Itakën time, të lartësohet shpirti e dukesh se je pjesë e qiellit, por shkrepat dhe përrenjtë dhe honet të hanë e kokën thyen era... Prej andej vetëm mund të ikësh. Rruga e kthimit është e vështirë, për të mos thënë, e pamundur. Nëse bëhet fjalë për stacionin e fundit, që arkivoli im (dhe yti) të zbresë atje, pak është, shumë pak. Është nostalgjia e fundit. Llogjika metafizike, keqkuptim fatal midis qytetarit dhe vendlindjes. Shlyerja e një borxhi të pamundur për t’u larë në ngjallje. Ndoshta akti i fundit i patriotizmit. Ose i boshllëkut. Ose i mungesës.



*  *  *

Unë ika me vrap nga vendlindja një ditë gushti të vitit 1959, në moshën 14 vjeç. Ika dhe nga fëminia dhe mbeta rob i asaj fëminie, atij ambjenti. Ika në një farë mënyre si në aventurat e Tom Sojerit... Isha në klasën e gjashtë e përditë ne nxënësit e Konckës bënin një orë e gjysëm udhë për të vazhduar 7 –vjeçaren në Sheper... Atë ditë më kishte qëlluar me pëllëmba drejtori e pas tij mësuesi me duar të thata (E.P.), për një aventura “kriminale”!: Te gorrica, midis Konckës dhe Nivanit, unë kisha hipur në një cjap të madh të Ndreko Semit. Cjapi kish brirë të mëdhenj, mjekrrën si princ e unë me një shkop ë dorë si shpatë, kaluar mbi cjapin e madh, do imitoja Skënderbeun... Ata e rrahën “Skënderbeun” dhe unë mora vendimin e prejrë. “Nuk shkoj më në shkollë”. Dhe e `ini ç’bëra? Tek Xana e Sheperit, në dalje, mblodha ca gurë rreth vetes dhe kisha vendosur të qëlloja drejtorin dhe mësuesin që me rrahën kot. Por ata u kthyen grumbull dhe me nxënës e “trimëria” më nuk u provua. Sidoqoftë, aktin e rrebelimit brenda vetes e kisha kryer. Dhe vendimin e kisha marrë. Një ditë gushti hipa në kamioni e Shorit, që atë ditë e kish ngarkuar me rërë dhe arrita në Gjirokastër. Të nesërmen dola të autobuzi i Tiranës dhe shoferi (Seriu), kur më pa aq të vogël e të raskapitur nuk më preu as biletë. Në darkë vonë, arrita në Sukth të Durrësit te familja e dashur e xhaxha Jorgos. Ai menjëherë bëri një telegram: “Pirrua erdhi shëndosh e mirë dhe shkollën do ta vazhdojë këtu. Pikë.” Kështu kisha nisur aventurën e largimit nga Itaka. E do nisnin pastaj “aventurat” e shkollës e të jetës me shumë adresa, shumë: Sukth, Elbasan, Tiranë, Sopik, Poliçan, (e të gjitha fshatrat e Pogonit), Gjirokasër, Tiranë, Gjirokastër, Frashtan, Vrisera, Derviçan, Gjirokastër... e pastaj, 1993, Athinë... Dallga do më çonte deri në Amerikë. Në stacionet e jetës sime treni qëndronte kudo veç jo në Itakë. Më mungonte ajo, e dashuria ime, Zagoria. Një e dashur e çuditshme, që të largon. Dhe duhemi me shoshoq më mirë në mungesë (!). “Kam 50 vjet / që kapërcej nëpër ujra të ndezura, ciklopë, kuçedra / që shkel nëpër zjarre, Neraida, magji /  Dhe nuk e arrij dot Itakën time / As i thinjur, i mundur / As triumfator si Uliks...”...



*  *  *

Veterani dhe intelektuali i nderuar Peço Kagjini (disident i Konferencës së Tiranës, 1956) do shkruante larg atdheut: Dallgë e dashur, bëhu valë / dhe në Shqipëri në zbrit / Që të vdes në baltën mjaltë / atje shpirti më gjen drit’”

 Jo vetëm zoti Kagjini, por të gjithë të moshuarit, që shkruajnë vjersha, janë robër të dashurisë, të romantizmit, robër të vendlindjes. Kjo është vlerë. Kjo tregon se ata duan të vdesin të bukur, paçka se dhe Bajroni, poeti i madh i romantizmit, vdiq i bukur me një poezi të kundërt me tonën: “Pra, merrmë, o dallgë / Dhe vrapo në detin plot buçim / dhe shpjermë në çdo vend që do / veç jo në vendin tim.... ”

Nejse... Kush lindi në Zagorie e nuk mbeti robi i saj? Veçanërisht poetët, që dhe larg prej saj fizikisht, janë brenda saj dhe e “krijojnë” atë në mënyra të ndryshme. Natyrisht poetët e vërtetë e përjetojnë vendlindjen dhe atdheun në atë përmasë, sa mund të themi se i japin emër e krah e famë. Të tjerë të mëdhenj, afër shpirtit të atdheut, vetë atdheu u jep emrin e vet si Naim Frashërit ose Naim Shqipërisë...

Spiro Dedja do t’i këndonte kështu Zagorisë:

Këtu ku jeta m’i ka pleksur rrënjët / në ara, në çdo zemër e në çdo dru / sa, po të qe se lindej dhjetë herë / Të dhjeta herët, do lindja veç këtu...

Është ajo që thamë, nostalgjia. Dhe poetët nuk paragjykohen. Dhe vendlindja i pranon të gjithë, ashtu si janë. Unë shpesh dal nga shtigjet e nostalgjisë dhe kujtoj fjalët e një plaku në Poliçan (babait të këngëtarit popullor Llaqi Haxhiu): “Që do vdes, e di. Dhe që do ngjallem e di. Por, po ta di se do më japin për grua këtë plakën që kam tani, nuk dua të ngjallem fare”...



*  *  *

Pesëdhjetë vjet që jam larguar

E vrirët e ëndrrave si dre

ngatërruar i kam në një trung peme

lidhur shkurt me litar...

Të plasaritura i kam buzët

Që kur pija ujë bore si zog me sqep në spithar...

Sorkadhe e egër vendlindja ime,

Dhe kur zgjatem ta puth në buzë

Nuk më njeh cili jam.

Pesëdhjet vjet me dhimbje koke

Aspirinë kronike, fshehur nën gjuhë...





Fund

Athinë 1 nëntor 2003