TRAGJIZMI MIDIS DY POPUJVE

TRAGJIZMI MIDIS DY POPUJVE
                                                          Alush Avdyli

      Besoj se ‘‘Qyteti me dy kate’’i shkrimtarit Pirro Loli është një vepër kurajoze, e padytëshme në procedimin artistik të historisë, analizë zhbiruese, gati patografi.
Në qoftë se historia do të ishte e kthjellët, ky libër nuk do të ishte shkruar. Ngaqë akoma perspektivat ushqehen me tru luani, libra të tillë do të rrezatojnë gjatë...Edhe pse kohët si gjarpërinjtë kanë çaste të bukura ndërrimet e lëkurës. Aq më shumë kur drejtësia është vonesë. Zgjidhjet janë të qullëta, si të ziera. Sa ngjarje u zhvilluan ndryshe nga interpretimet e qorrollisur. Është hipokrizia planifikim i vetvetes në përftesa dinake.
Janë epshet kombëtare për harta dhe histori. Po sikur në mitrën e së sotmes të rritet heshtja që do të lind e vdekur?!.. Kjo do të jetë tragjedia e radhës. Më tej me pikëllim të zbardhur do vështrojmë fantazmën e së vërtetës të pagëzuar si histori. Ne akoma na torturon kompleksiteti se armiqtë që nuk mund të fitohen, janë njerzit e të njëjtit gjak. Për këto arsye ‘‘Qyteti me dy kate’’ na trazon shpesh kujtesën e ndjenjave.
Sa për etimologji: ‘‘Qyteti’’është rrënja boshtore e mbiemrit të përbashkët Lejlekbin. ‘‘me dy kate’’, ndarja, shtesa, toka dhe nëntoka, cilësitë e veçanta të Sagapinëve e Genarbinëve. Popuj të një gadishulli që i mundon identiteti i lashtësisë. Historia e njërit adhuron sinekdok-ën, pa eufemizëm. Dy popuj, protagonistë të sëmurë për vdekje në një lojë groteske. “Thua ku fillojnë çlirimtarët e ku mbarojnë pushtuesit. Koha në krizë, kur pjesa niset për plotësim tek e tëra. Roman dramatik me ngjyrime tragjike. Kohë artistike. Dendësi ngjarjesh, imagjinatë ekspresive dhe oksimoroni. Që në faqet e tij të para griset perdja e dramës: Dekor i pështjelluar, gri .      Befas në doganën e një vendi fqinjë shfaqet një personazh atipik, ( unë ose ti) i çuditshëm, emblematik, i vetquajturi
‘‘burri mbret’’,   i cili vë në lëvizje tërë mekanizmat e ndryshkura të shtetit sagapin. Një genarbin i ditur i bërë njësh me historinë e popullit të tij deri në vetautorësi, kërkon të shkojë tek ‘‘Qafa e diellit’’(prejardhja e tij) përfundon pa pritur i arrestuar. I pa konkretizuar, pa moshë,  një kod vetzbulues dhe i ngecur në kohën e tij si në të tjetrit.  Absurd kur futet në rolin e të vdekurit energjik. Botë retrospektive, përsiatje e saj e dhimbëshme. Brenda domethënies tërësore vuajmë  metaforën rënqethëse të historisë  si mbijetesë njerëzore. Drama që luhen në skenat e errëta të trurit. Sa obligim, si      pjekuri     artistike, qëndrime filozofike, përshkrime mjeshtërore, pasazhe turbulluese, rrjedhë e shpenguar  gjuhësore.. Investime të begata: Mitologjia si kuintenca e dijes dhe përvojës njerëzore, shtresa arkeologjike, legjenda e antropologji, thesare folklorike dhe...Pasuria tejet e hipotekuar në kujtesë : - Kam tokë dhe nën tokë, ara dhe livadhe, mal dhe det, ullinj qindra vjeçarë dhe portokalle, varret e të parëve, kam legjenda dhe këngë, valle, dashuri, mëri, komshinj dhe diçka nga dielli e hëna...
(Pjesë nga deponimet e ‘‘burrit mbret’’ përballë kryehetuesit sagapin Prokop Graçanini, një figurë  e përmasave demoniake).
Në arkitekturën mugëtore të romanit hapësira e narracionit rrezonon deri në hone të largëta kohore.
Pirro Loli ndoshta është një nga shkrimtarët më energjikë të letërsisë shqiptare në dhjetëvjeçarin e fundit, me dhjetra libra me poezi, tregime, romane, memoriale, ese... Pa rënë në grackën e superlativës mund të them se është ndër eseistikët më të spikatur, me cilësi thelbësore të veçanta. Edhe në veprën që bëjmë fjalë, një nder vetitë dalluese të  autorit është edhe guxim krijues, që e çon deri në fusha të ‘‘minuara’’. Eksplorues i të vërtetave  të dhunëshme. Tërë historia e konvertuar në letërsi mbi trapezin e së tanishmes: Origjina, qytetërimet, lufëtrat e gllabërimet, vdekjet e mëdha e ringjalljet, genocidi, mashtrimet, helmime enigmatike, pabesitë  deri tek  krijimi i   komisioneve fantazmagorik të ideve të mëdha genocidiste ose si largpamësi të poshtërsive konstante...Por si do që.... shosha mbetet pamundësi në mbulimin e diellit.
Si fillim dashuria e urrejtja janë të njëjta gjëra, pastaj e përbashkëta dhe e veçanta të aksidentuara. ‘‘Ne kemi gurë të rëndë në kujtesë’’..Në qiellin e mirëkuptimeve lëvizin yje të trembur..Dy popuj nga më të vjetrit e Evropës, në këtë libër, përjetojnë veten tek njëri-tjetri. Është identiteti i lashtësisë që i mundon pafundësisht, deri në ethshmërinë  për ndërtime absurde ‘’qytet mbi qytet’’..Duhet thënë se ekzistojnë dhe dështimet. Ja  në kapitullin ‘’Kataklizma’’  Vasil Gjuhëpreri, kjo fizionomi e dridhur deri në tkurrje nga gjurmë makabre, zë i humbur, rrëfen me pamjen çoroditëse të vështrimit :- ...Qyteti muze i vdekur. Qyteti mijëvjeçar kishte shpërthyer portat e bodrumit dhe kishte dalë duke flakur kokallat e tij në det. Ndoshta kishte bërë zgjidhjen përfundimtare... Por jo, vjen më pas detrrethimi dhe qyteti parreshtur armiqësohet me katet e tij”... Tablo surealiste, polifoni e lashtë, klithma tragjike si të dala nga poema-baladë e poetit Bilal Xhaferi.. Është shpirti i copëtuar i një popullësie nga më vitalet.    
Ke përshtypjen se në kapituj të veçantë,  shkrimtari nxjerr ferrin në epifanie.
Ndjen përqafimet e dritë-hijes në çastin sublim të shkëmbimeve kur lexon : ‘ ‘Një hetues që pushtohet nga viktima e tij...Janë çaste që hetuesi prek lirinë e vet’’.
Metamorfoza vuan gjendjet e saj. Fjala që digjet, jermon gjuhën poetike në këtë roman si pjesë e letërsisë së mirë bashkëkohore. Një mesazh madhor ambiguik, sipëror që shpërndahet gjithandej si trishtim i argjend:
‘ ‘Botën e pushton mëndja, gjuha, arti, jo shpata .Ne edhe mendjen edhe kulturën e varëm në shpatë’’..       Duke përfunduar leximin e ‘‘Qytetit me dy kate’’ të ngërthen ankthi i një pyetje.
Po sa të tmerrshëm janë përbindëshat e shpirtit njerëzor në përplasjet e verbëra..?!
Edhe diçka tjetër. Romani ‘‘Qyteti me dy kate’’ është apeli për zbutje deri në mundësi pajtimi.Të gjitha agullimet premtojnë. Kur guxon, të vërtetat , ato mbulohen nga një ndriçim i dobët.
Duke huazuar Carlos Fuentes do të ritheksoja se, romani na rrëfen atë çka historia nuk e tha, e harroi apo nuk denjoi ta përfytyronte. Kështu ndodh në rastet e librave të tillë, shkrimtari bëhet më i besueshëm se historiani.

                                       ATHINE, 2010.