KUR TALENTI E SFIDON VDEKJEN

Nga MIHO GJINI (Mjeshër i madh)

KUR TALENTI E SFIDON VDEKJEN*

Mbi romanin e Pirro Lolit “Rro- kje në kryq”

I quajtur nga autori “roman ese” kjo vepër interesante, e shtatëmbëdhjeta e shkruar gjatë shtatëmbëdhjetë vjetësh, pas rropatjesh, privacionesh, mundimesh të shumta e sëmundje sfilitëse, që e çuan Pirro Lolin gjer në kufijtë e vdekjes dhe nuk e dhanë, me ato 320 faqe të shkruara me dhimbje, mençuri e fantazi të pashtershme përfshinë një jetë të tërë që të mbërthen e s’të lë të marrësh as frymë,( kur zëri i tij i iku e i erdhi si në mrekullitë e mistereve të mesjetës) “arriti të zgjojë edhe të vdekurit”, të rilind qeniet e gjalla dhe ta mbush natyrën me këngë zogjsh. Sfida e vdekjes përballet me forcën njerëzore që , këtë herë, qëndron në suazën e botës së një shkrimtari si Pirro Loli. Suksesi është i dukshëm dhe, pse jo, do të jetë si një gur qosheje, në ndërtesën e sotme të letrave shqipe. Kushdo që e njeh Pirro Lolin, do të gjejë tek ky njeri, poet, prozator e eseist i shquar, nga më prodhimtarët që kam njohur midis komunitetit shqiptar në Greqi, jo vetëm forcën krijuese, vitalitetin njerëzor, por edhe krahët e një frymëzimi gjithëpërfshirës. Kam qenë pranë tij gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, duke kërkuar vetveten në punët më të vështira , shpesh i mënjanuar e i përbuzur, derisa mbijetuam e iu imponuam realitetit të këtushëm. Pirron do ta gjeje kurdoherë përballë përpjekjeve për të krijuar një shoqëri intelektualësh, për të botuar një revistë apo për të formuar një organizëm shkrimtarësh e artistësh. Kurajoz, i papërtuar, me atë buzëqeshje të përhershme në fytyrë, edhe kur prognoza e sëmundjes bënte paralajmërime fatale, Pirro Loli debatonte midis miqve të vet për vlerat e vërteta letrare, hera-herës edhe i rreptë, bindës e sugjestionues. Dikur i përjashtuar nga Partia e Punës dhe nga Lidhja e Shkrimtarëve në Shqipëri, nuk kërkoi kurrë rrugë të tërthorta për të penetruar gjetkë, kur ndërruan stinët, por iu përvesh krijimtarisë letrare, studioi, akumuloi e botoi një sërë librash me vlerë me poezi, tregime, novela, romane dhe ese. Dhe kur në Ambasadën Shqiptare në Athinë erdhi një nga kryeministrat e mëparshëm që kishte qenë shok e bashkëpunëtor, rreth tij u mblodhën “bletët” ndërsa Pirroja qëndronte indiferent, sa më larg nga njeriu i pushtetit, që mund ta ndryshonte jetën e vet. Këtu pranë Akropolit ai kërkoi e gjeti “muzat” e Apollonit. Duke ecur rrugëve të këtij qyteti të çuditshëm që mbanë emrin e perëndeshës Athina, atë e magjepste kultura e lashtë që dukej shpesh nën këmbët e veta, mitologjia e hershme e Helenëve dhe jeta e perëndive pagane që frymëzonte Eskilin, Sofokliun, Sokratin, Platonin, Fidian e Praksitelin. Mirëpo ky shkrimtar shqiptar i emigruar, që adhuronte Kavafin, Elitin, Ricosin e Kazanzaqin nuk harroi asnjëherë Itakën e vet, Zagorinë, ku lindi e u rritë dhe nuk rreshti të shkruante për të, po kaq madhërisht sa edhe për “Qytetin me dy kate”. Dhe, kur pas një alibie të sajuar, do të shpallej si i “mallkuar” e do të dëbohej prej “Zeusit” pa asnjë shpjegim, Pirro Loli nuk e shuajti asnjëherë dashurinë e thellë për këtë vend perëndish, aq sa pjesa më e rëndësishme e romanit “Qyteti me dy kate” do të zhvillohej në rrethinat e Akropolit, midis miqve të tij shqiptarë e grekë, që do të ktheheshin rishtazi në personazhe. Romani “Rrok-je në kryq” do të shkruhej pikërisht në kohën e kthimit të “Odisesë” në “Itakën” e vet.  “Rro-kje në kryq” është një vepër autobiografike, pasqyrë e vetes, për të dalur nga vetvetja, nga një gjendje ekstreme e mos ekzistencës, kur jeta është në grahmat e fundit dhe njeriu përpëlitet për të kaluar në “Botën e përtejme”. Heroi ynë që është vet autori, pështillet prej një kllapie të tmerrshme dhe jeta e tij e mëtejshme i takon etheve të zjarrta, ëndrrave të trazuara e figurave haluçiante të “portave të Hadit”. Dhe partner i tij në jetën e zakonshëm, si gjithmonë do të jetë Eva, bashkudhëtarja e përhershme që i miklon plagën, e shpirtit i lehtëson dhimbjet, si dhe një i çmendur që Çehovi e ka mbyllur në “Pavjonin Nr. 6“ të një spitali të Gubernës Ruse, i cili nëpër ëndrra, herë merr pamjen e një kirurgu, herë të një polici, herë- herë të një tregtari organesh njerëzore. Zhvillohet kështu psiko-analiza frojdiane e mosekzistencës në shtratin e një realiteti absurd. Thyet realja e gjërave, dhe e tërë jetës konkrete e pështjellimi i ëndrrave bëhet një realitet i dytë, më i thellë, më konkret, i pashmangshëm e domethënës. I gjithë romani i Lolit jepet në këto ethe haluçinante, me një vërtetësi të jashtëzakonshme, aq sa artëmizmi real i së shoqes së autorit Evës, ngjanë edhe pse është e mbetet një engjëll mbrojtës, si një ndërhyrje e panatyrshme. Mjeshtëria letrare, vlera e metaforave, përdorimi i alogjizmave, thyerja e reales, për çudi marrin trajta të natyrëshme edhe kur laringu pritet e zëri shuhet, edhe kur bisedohet lirshëm me të vdekurit, edhe kur një i çmendur shëtit bashkë me ty ditën dhe natën, edhe kur deti ngrihet përpjetë me një të shtypur të pedalit, apo kur hëna zbret nga qielli që të mos e humbësh rrugën në terr.Dhe befas, Pirro Loli, del nga shtrati i subjektit surealist dhe rrëmbehet nga fryma e një polemike me vet realitetin e ekzistencës, me shtrëmbimet, me krijimin e miteve të pamerituara në jetën letrare, por edhe në vlerat reale. Ai përpiqet që eset e veta, si ato të mëparshmet dhe ato të shkruara rishtas, t’i bëj pjesë të romanit, të ecurisë vetjake, të ngacmimeve të trurit e të shpirtit. Realisht ngjajnë si “mish i huaj”, po përsëri na imponohen si reflekse të vetvetes, për t’u përfshirë në rrjedhën normale të gjërave , atëherë kur kërkohet zëri i vet krijuesit, që ka të bëj me personalitetin. As ka e as mund të ketë “receta” të gatshme në fushën e begatë të letërsisë, kur “të mbjellat” janë pjesëza të pandara të talentit krijues. Shprehjet letrare janë të pakufishme dhe gjinit i përcakton talenti sipas “demonit” vetjak.  Po ashtu sikundër pema ka nevojë për krasitje, edhe ky roman do të qe më i fuqishëm po të shkurtohej nga etja për të thënë gjithçka për veten... Eset e intervistat e shumta jashtë kontekstit sikur e “mbytin” rrjedhën e brendshme lumore.
Megjithatë, kur autorit i pritet laringu e i humbet jo vetëm zëri po edhe busulla e jetës , duket si e pabesueshme që shkenca të triumfojë mbi natyrën, duke i rikthyer njeriut vlerat e përafërta. Në atë “thertore”, ku u shua jeta njerëzore, do të dëgjohen rishtazi tingujt dhe Pirro Loli do të flas përsëri. Prapë do të ketë po ata të afërm, miq e shok, që nuk iu ndan asnjëherë kur “e keqia” ia zu fytin, siç ishin Eva e tij e shtrenjtë, e motra Afërdita, kirurgu, Xhevoja me Zimon e me Zaken dhe miqtë e tij të penës si Sefan Martiko e Primo Shllaku, Alush Avduli e Miho Gjini, duke ia lehtësuar dhimbjen në jetën reale dhe nëpër ëndrra e kllapi. Kësisoj, zëri i shkrimtarit Pirro Loli, jo vetëm që nuk ka humbur, por bëhet edhe më i fuqishëm.


* Artikulli u botua me daten 13 korrik 2010 në “Tirana observer”