PER ITAKA BRENDA MEJE

ITAKA BRENDA MEJE

Nga Thanas Boçi

Libri më i ri i shkrimtarit  Pirro Loli “Itaka brenda meje” është një nga krijimet më të arrira të tij në inventarin letrar që ai ka krijuar. Ky libër përkon edhe me 60-vjetorin e tij, si një kurorë  dafinash që i qendron mbi krye. Si eseist dhe analist, si shkrimtar dhe poet, si estet dhe filozof, gjithë kujtimet  dhe përsjatet për vendlindjen, Zagorien, me një stil të veçantë i ka ravijizuar në këtë vepër, që unë do ta quaja roman për veten, pse jo edhe për të tjerët. Them se është roman se në të ka ngjarje e situata, personazhe e karaktere, subjekte narative e meditime, kontradita zhvillimi e detaje të përzgjedhura, gjë që për këtë të fundit dua të sqaroj se shkrimtari Pirro Loli, jo vetëm që di t’i përzgjedhë ato më interesantet edhe më me intensitet, më tipiket edhe më të qensishmet që bartin në vetvete një impuls të tillë, që sa herë ndeshej me to, ndjen një kënaqësi të veçantë që të emocionojnë. Shkrimatari nuk i përdor ashtu bruto, por pasi i përpunon hollë e hollë, si kur të jenë prej një meteriali plasteline, u  jep formë e i vendos aty ku duhet, gjithmonë në funksion të idesë e mesazhit që do të transmetojë, por edhe brendisë që do të zbërthejë. Njëkohësisht, duke qenë edhe shkrimtar edhe poet, proza e tij merr nota të fuqishme poetike, dhe, duke futur dhe shkrirë edhe poezi në mënyrë sa më organike, krijohet një harmoni që s’dihet ku ndahen këto  gjini, që për mendimin tim është një nga parimet estetike që përdor autori. Këtë risi (poetikën) e kam parë në gjithë prozën e tij  , duke ndjekur të njëjtën kahje që jep edhe esteti i madh francez Zhurden,  kur thekson se midis poezisë e prozës ka shumë elemente të përbashkëta që i përafrojnë këto gjini. Kjo është një veçori e letërsisë së sotme konteporane moderne që po zhvillohet në botë, të cilën Pirrua e njeh më së miri. Pirro Loli, sa është shkrimtar është dhe poet, por prozën e ka më përzemër(Prozën e kam grua, ndërsa poezinë e kam dashnore!- thotë Pirrua).Unë them se është në të njëjtat lartësi që e kam parë jo vetëm në prozat e tij, por edhe në dy ciklet me poezi që botoi së fundi. Në to spikat mendimi i lirë, filozofia e detajit të përzgjedhur  brenda qënies e brenda vetes, poezi brilante me vargje të çliruara e me metafora tepër emocionale e të bukura. Ndërsa si eseist ai ka guximin (Dhe i lumntë për këtë!) që u mor me dy figura të mëdha në epoka krejt të largëta: Sofokliun dhe Kazanzaqin, dy kollosë që në veprat e tyre kanë parashtruar mesazhe e që u vazhdojnë t’u qendrojnë kohërave.  Ndersa si analist e ka treguar veten tek “Saga e Kosovës” me bashkëautorsi,  ku , duke marrë faktin konkret, i ka bërë autopsinë dhe analizën  dhe ka dhënë zhvillimin përspektiv të mëtejshëm.
Por ajo që mua më ka bërë për vete është “Itaka brenda meje”. Të gjithë kemi Itakë e të gjithë kërkojmë ta kemi pranë, sepse atje na ka rënë koka, se u ngopëm me ajrin e tij e mushkëritë na u zmadhuan, atje mësuam të flasim e atje u burrëruam, atje qamë e qeshëm, atje edhe kenduam, ndersa sot, shumë nga ne, jemi larg saj, jo nga dëshira, por nga nevoja. Ndaj shkrimtari e fillon me një metaforë të fuqishme, që është brenda tij: “Atje të lartësohet shpirti e dukesh se je pjesë e qiellit.Dhe përrenjtë dhe honet të hanë. E kokën thyen era...”  E tillë është Zagoria, vend malor, por edhe Shqipëria plot me Zagori të tilla është e përbërë. Në këto vende lindën njerëzit punëtorë e të mënçur, ata që u ngjitën në qiell, por që edhe e zbritën atë poshtë. Ndaj kujtimet e përsjatet e fëminisë për ata janë margaritarë në jetën e çdo njeriu, se ajo është mosha që njeh vetëm drejtësi, sinqertitet, dashuri të pastër për çdo gjë, edhe për sendet pafrymë, edhe për lulet e zogjtë  e qiellit, edhe,edhe ... “ Kujtoj një thëllëzë që kapa me duart e mia në fole tek ngrohte 11 vezë pas një tufe bari në shkembin e kuq. I mbusha xhepat me vezë, e mbajta thëllëzën në dorë si trimërinë më të madhe, i bëra kafaz me tela dhe e vara majë manit. Endërroja që ajo të më nxirrte thëllëza të vogla e oborri im e lagjia ime do të mbushej me kengë e cicërrima. Por thëllëza ishte shumë e brengosur, as hante, as pinte e vezët nuk i ngrohu. “Lëshoje,- më tha nëna-, ajo është mësuar në mal...” E lëshova, e kur fluturoi, më la një klithmë të trishtuar që e kam akoma në vesh...”  Pirrua ishte i vogël e s’kuptonte  që thëllëza donte lirinë e jo kafazin. Liria është gjëja më shenjtë në jetën e njeriut. Por ne patëm kafazin e jo lirinë...
Gjithë romani përbëhet nga pjesë që herë shfaqen si ese e analiza, herë si tregime e novela, por që naracioni rrjedh së brendëshmi, shumë natyrshëm e në mënyrë poetike. Nga mungesa e lirisë, nga nevoja për të,  kanë ndodhur edhe braktisjet e mëdha. Shqiptarët janë endur dhe enden nëpër botë , por me një jetë më të mirë nga ajo që kanë bërë. Autori, si intelektual i ndershëm, e shqetëson një fakt: Në historinë e Shqipërisë kanë ndodhë brakrisje e ikje të mëdha, e jo kthime po të mëdha, ka patur edhe arritje, edhe dështime,edhe njëri-tjetrin e kemi parë herë si vëllezër të një gjaku, e herë si armiq, ndaj ai kërkon që rishikimi i historisë të bëhet jashtë pasioneve e emocioneve të ideologjizuara, por me një konseguencë shkencore e tepër realiste. “ Kjo histori,- thotë autori, -thërret në skenë historianët dhe profesionistët e vërtetë për të ndryshuar e zbardhur të vërtetat...”, sigursht jo duke i parë gjërat bardhë e zi, por ylberi ka shumë ngjyra; pastaj sot nuk ka frikë nga asgjë, demokracia u ka hapur portat të gjithëve e u ka dhënë të drejtën ta thonë fjalën lirshëm. “Demokracia,- thotë Çorçilli,-sa të dalë një tjetër sistem shoqëror, është më i miri...” Dhe këtë mesazh Pirrua e ka zbatuar vetë i pari në këtë libër të bukur, ndaj thotë: “Unë jam kundër erotizmit heroik e historik, jo vetëm se më duken jo realistë e aspak pragmatistë për njeriun e sotshëm, por në gojën e disa që pretendojnë se janë të të vërtetave, më tingëllojnë edhe pseudopatriotike...” Një rol të rëndësishëm duhet të luajë këtu inteligjenca shqiptare, po ajo sot është në krizë e veçanërisht ajo në emigracion, e shpërndarë anembanë botës, duke bërë punë nga më të ndryshmet e duke i vjedhur kohë vetes që të ruajë sadopak intelektin e saj.
Itaka nuk mund të kuptohet pa legjendat, historitë dhe realitetet. Ato janë gurë themeli që qendrojnë e ngrenë mbi të atë që quhet vendlinda dhe atdhe. E bashkë me to i lagin buzët në krojet, gurrat e burimet që u kanë dhenë gjelbërimin pyjeve të mrekullueshme, e veçanërisht mbi të gjitha njerëzve të thjeshtë e punëtorë që përbëjnë në vetvete monumentet e punës. Pra bukurinë më tepër ia japin njerëzit, që përbëjnë gjallërinë, pa të cilët Itaka do të ishte një gjë e ngrirë. Por më shumë mund të themi për gratë, që janë punëtore e nëna të mira “... të pastra e nikoqire, të pagjuma, e të gatshme në sakrifica, deri në sakrilegj...” por jo vetëm ato, por edhe burrat që duart i kanë plot kallo e damarët hera-herës u mblidhen si gunga-gunga. Vërtet këta njerëz kanë mbajtur vendin, por lartësimin ia kanë dhenë njerëzit e mençur, inteligjenca, njerëzit e gojës e të penës, indet e buta, që nuk i kanë munguar Zagories së shkrimtarit, por edhe gjithë Shqipërisë se “intelekti është medalioni më i ndritshëm i zagoritëve”, prandaj ka ardhur koha, sugjeron shkrimatari që “ intelekti i vërtetë nuk duhet t’u shmanget të vërtetave, e, nëse është i tillë,... s’duhet të trembet nga rrëfimi, pendesa e përgjegjësitë që ka pasur e ka...” . Kjo është një domosdoshmëri historike për kohen që po kalojmë. Autori me të drejtë pranon që në ndërgjegjen e psikologjinë  kombëtare ( kjo duhet pranuar nga të gjithë), krahas shumë anëve të mira që ishin pronë e popullit tonë, shpesh forca e mentalitetit i ka mposhtur njerëzit deri në mohimin e kërkesave esenciale të jetës, por sot shfaqet dhe ana tjetër e medaljes: liria po çon edhe në një llumë etikomoral të pazakontë.
Gjithë jetën zagoritin, por edhe shqiptarin, e ka mbajtur gjallë kenga, ajo ka qenë jo vetëm pjesë e saj, e jetës, por ka bartur kurdoherë breda dashurinë për të. Ajo ka qenë historia, por edhe simboli i bukurisë njerëzore. Atje janë parë ngjarjet, tablotë, luftërat, gëzimet, zhvillinet, arritjet, por edhe humbjet.Ato janë këndur në ritualet e dasmës, o në për rrepet ku mblidheshin meçiliset e fshatrave. Motimi i kengës dhe motivi i rrapit janë parë nga autori si simbioza të njëri-tjetrit. Sepse nën rrepet degëgjerë mund të qendronin shumë njerëz, ndaj aludojnë për të “... more rrap, të qofshin falë, more rrap...” .Janë të dëgjuar rrepet e sidomos në Jugë si ai i Mashkullorës, Gjirokastrës, Delvinës, Sarandës, Nivicës, Qeparoit, Kuçit, Shen Vasilit, Konispolit, i të gjitha fshatrave të Zagorisë e Labërisë. Shkrimtari Pirro Loli, si një studjues i mirëfilltë i foklorit,  por edhe si një etnomuzikolog sklupuroz,mëshon më tepër në kengët erotike e ato të trimërisë. Atje janë shkrirë e harmonizuar e bukura me të madhërishmen, heroikja e tragjikja , ku shpirti e sinqeriteti herë i përngjanë një dallge të shkumëzuar e herë një puhize të qetë. Qoftë ndërtimi artistik i këtyre lirikave popullore, qoftë organizimi e harmonizimi i melodisë, do ta turpëronte ndoshta edhe ndonjë poet a kompozitor. E autori ka ditur ç’ka përzgjedhur këtu:
“o lumi në shtëpi brenda..., Zafiro(hë, Telo)
Zafiro, cullufe frenga...
 e, (të gjithë) lumi në(hë, Dukë)
lumi mu në shtëpi brenda...”

ose... “ Dil, pasha se jam për udhë, dil pasha
Hamit ti, e Hamit unë, dil pasha
ti me det e un’ me lumë, dil pasha
një nga ne do rrojë më shumë, dil pasha...”

Si puna dhe kenga ishin pjesë e jetës së shqiptarit, njëra i duhej të jetonte, e tjetra i duhej ta shlodhte.  Por nuk mund të qendronte jashtë tyre edhe humori i bukur, ato ksenokomet  që hera-herës kanë mbajtur gjallë kuvendet, por edhe historitë. Aty është mençuria e popullit “ e qeshura është mençuria e të gjithëve...,arma e mprehtë e njeriut të shëndetshëm që përballon çdo situatë, që shkatërron fjalën e tjetrit e lartëson të mirën e të mençurën...”
Për patriotizmin shqiptarët nuk janë kursyer kurrë. Kjo ka treguar kurdoherë lidhjet e tij me të. Por gjatë periudhës së dikataturës 50-vjeçare  shumë figura të mëdha që i kanë dhenë atdheut, jo vetëm që mbeten në hije, por u panë në anën tjetër: si fatkeqësia e këtij vendi, si armiq. Këtyre u duhet dhenë vendi që u takon në krenarinë e jetës shqiptare.  
Kur më dhuroi librin Pirrua, më shkroi:“ Lexomë, shijomë, kritikomë, vëllazërisht Pirro Loli”. Unë e lexova, e studjova, e shijova, por  edhe mësova shumë nga mesazhet që parashtron në të. (Ato janë idetë dhe mendimet tij, dhe kushdo që i pëlqen, i merr e i bënë pronë të vetat, ndërsa kush nuk i parapëlqen, edhe mud t’i anashkalojë) . Por Pirrua këtu është treguar jo vetëm historian e analist, por edhe një gjykatës e mbrojtës i së vërtetës. Vepra  shquhet edhe për estetikën dhe strukturën e ndërtimit, paçka se duket si kur kapitujt janë si të ndarë nga njëri-tjetri, ata janë shkrirë në mënyrë harmonike si subjekti e ngarjet, si detajet dhe personazhet, si gjinitë e llojet e ndryshme, eseja me naracionin dhe të gjitha këto i lidh së brendëshmi autori që është dhe personazhi kryesor e që i vetëtregon. Mua më duket ky libër si një risi në krijimtarinë e autorit Pirro Loli. Duke qenë se shkrimtari është usta në prozë, shprehja jo vetëm që ka zhdërvjelltësi, muzikalitet, intonacione, ngyra, por është edhe shumë e thjeshtë dhe e kapshme për të gjithë. Tek ky libër e gjejmë veten të gjithë, e lexojmë dhe e kuptojmë të gjithë, sepse jemi të gjithë nëpër faqet e tij. Ndaj kënaqemi e themi: Të lumtë Pirro!